Almenningsbókasöfn - framsöguræða með frumvarpi
Almenningsbókasöfn - framsöguræða með frumvarpi
29. janúar 1997
Almenningsbókasöfn eru meðal elstu og jafnframt mikilvægustu menningarstofnana á Íslandi. Um aldurinn er þá miðað við, að rætur þeirra liggja í lestrarfélögum sem rekja upphaf sitt hér á landi aftur til loka átjándu aldar.
Fyrstu lög um almenningsbókasöfn, með þeirri yfirskrift, voru sett árið 1955. Áður voru í gildi lög um lestrarfélög og kennslukvikmyndir, að stofni til frá 1937. Í þeim lögum var gert ráð fyrir að lestrarfélög utan þeirra kaupstaða eða kauptúna, þar sem amts-, bæjar- eða sýslubókasöfn væru starfandi, nytu styrks úr sérstökum styrktarsjóði lestrarfélaga sem fjármagnaður var með álagi á skemmtanaskatt. Áskilið var a.m.k. jafnhátt styrkframlag frá hreppi eða sýslu. Hliðstæð framlög til bókasafna í kaupstöðum voru á þessum tíma veitt í fjárlögum án þess að sérstökum lagaákvæðum um slíkan stuðning væri til að dreifa. Eftir að almenningsbókasafnalögin frá 1955 tóku gildi var gert ráð fyrir framlagi úr ríkissjóði til bókasafnanna samkvæmt ákveðnum reglum, á móti framlagi frá sveitarfélögunum. Sú skipan hélst í nýjum lögum sem sett voru 1963. Árið 1976 voru svo enn sett lög um almenningsbókasöfn, þau sem enn eru í gildi lítið breytt, lög nr. 50/1976. Með þeim var sú breyting gerð, að ákvæði um fjárframlög úr ríkissjóði til safnanna voru felld niður og kostnaðarleg ábyrgð á rekstri þeirra (annarra en stofnanasafna) falin sveitarfélögunum að fullu.
Þessari skipan er ekki fyrirhugað að breyta með frumvarpi því sem hér er flutt, þótt gert sé ráð fyrir tímabundnum framlögum úr ríkissjóði til að stuðla að því að almenningsbókasöfn geti notfært sér kosti nýrrar upplýsinga- og samskiptatækni.
Margt hefur breyst á þeim liðlega tuttugu árum sem liðin eru frá því að núgildandi lög um almenningsbókasöfn voru sett. Óvíða í samfélaginu hafa breytingar og framfarir verið örari og víðtækari en á því sviði sem kennt er við upplýsingatækni. Þar er komið inn á starfsvettvang almenningsbókasafna og því eðlilegt, að ástæða þyki til að huga að því hvort sá lagarammi sem þeim er búinn hæfi þessum breyttu aðstæðum. Önnur atriði sem ýta undir slíka endurskoðun eru m.a. sameining sveitarfélaga og aukið samstarf þeirra á annan hátt, sem víða breytir rekstrargrundvelli almenningsbókasafna, og löggjöf um Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn, sem leggur þessari öflugu stofnun í nýrri Þjóðarbókhlöðu skyldur á herðar gagnvart öðrum bókasöfnum í landinu.
Í athugasemdum við frumvarpið er gerð nánari grein fyrir tildrögum þess. Þar er m.a. bent á tengsl vinnunnar að undirbúningi þessa frumvarps við þá stefnumörkun um nýtingu nýrrar upplýsingatækni, sem birt hefur verið af hálfu ríkisstjórnarinnar og menntamálaráðuneytisins. Í því samhengi hljóta bókasöfn að gegna mjög veigamiklu hlutverki, ekki síst við að stuðla að því að allur almenningur eigi þess kost að færa sér möguleika upplýsingatækninnar í nyt.
Nú skal stuttlega vikið að helstu breytingum og nýmælum sem í frumvarpinu felast, miðað við gildandi lög, en að öðru leyti vísað til athugasemda við frumvarpið og einstakar greinar þess.
- Í 1. gr. frumvarpsins, þar sem hlutverk almenningsbókasafna er skilgreint, er lögð áhersla á þátt þeirra sem alhliða upplýsingastofnana er veiti aðgang að nýjustu tölvutækni til að afla margháttaðra gagna.
- Dregið er úr lögbundinni skiptingu almenningsbókasafna í mismunandi tegundir en reynt að búa í haginn fyrir skipulag sem stuðlað geti að myndun öflugra umdæmissafna. Það hefur verið talinn einn helsti annmarkinn á núverandi skipan almenningsbókasafna, að bókasafnsumdæmi væru of mörg og smá til að svonefnd miðsöfn, sem ætlað er að veita víðtæka þjónustu hvert í sínu umdæmi, hefðu nægilegt bolmagn til að rækja hlutverk sitt. Að breytingu í þessu efni þarf að vinna í samráði við samtök sveitarfélaga svo sem rakið er í ýtarlegum athugasemdum við 5. og 6. gr. frumvarpsins.
- Í gildandi lögum eru nákvæm og talsvert margbrotin ákvæði um lágmarksframlög sveitarfélaga til almenningsbókasafna, mismunandi eftir tegund safns og tengslum sveitarfélags við það. Frumvarpið gerir ráð fyrir að þessi ákvæði verði felld brott en mælt fyrir um að framlög skuli ákveðin í árlegri fjárhagsáætlun hvers sveitarfélags. Í 1. gr. frumvarpsins er kveðið ótvírætt á um lagaskyldu sérhvers sveitarfélags til að standa að bókasafnsþjónustu. Eðlilegt er hins vegar að sveitarfélögin beri sjálf fulla ábyrgð á að þessu hlutverki sé sinnt á viðunandi hátt eins og öðrum mikilsverðum verkefnum sem þeim eru falin að lögum.
- Í lögum um Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn kemur skýrt fram, að þeirri stofnun er ætlað að vera öðrum bókasöfnum í landinu haukur í horni. Meðal hlutverka þess er þannig samkvæmt lögunum “að stuðla að samræmingu starfshátta í íslenskum bókasöfnum, veita þeim faglega ráðgjöf og eiga við þau sem víðtækast samstarf³. Í frumvarpinu er þetta ráðgjafar- og samstarfshlutverk áréttað, með skírskotun til laganna um Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn. Þáttur þess hlýtur að vera mikilvægur til að tryggja eftir föngum að bókasafnakerfi landsins starfi sem samvirk heild, en á það leggur frumvarpið þunga áherslu.
- Gert er ráð fyrir að niður falli ákvæði um sérstakan fulltrúa í menntamálaráðuneytinu sem annist málefni almenningsbókasafna. Menntamálaráðuneytið fer samkvæmt frumvarpinu með yfirstjórn þeirra mála, en ekki þykir ástæða til að lögbinda sérstaka starfsskipan í ráðuneytinu á þessu sviði. Með hliðsjón af breyttum aðstæðum kynni að þykja hentugt að fela öðrum aðilum sum þeirra verkefna sem ráðuneytið hefur nú með höndum á sviði almenningsbókasafna, t.d. öflun og úrvinnsla tölfræðilegra upplýsinga um starfsemi safnanna, enda gerir frumvarpið ráð fyrir slíkum möguleika. Almennt er og ástæða til að huga að því hvernig þjónustu við söfnin verði best fyrir komið, að því leyti sem forsendur eru til að ríkið eigi þar hlut að máli.
- Ákvæði frumvarpsins sem lúta að menntunarkröfum til starfsmanna almenningsbókasafna eru nokkru sveigjanlegri en í gildandi lögum en lögð áhersla á að leitast sé við að tryggja söfnunum starfsfólk með sérmenntun sem hæfir verksviði þeirra.
- Loks er að geta ákvæðis til bráðabirgða, þar sem gert er ráð fyrir árlegu framlagi úr ríkissjóði um fimm ára skeið,eigi minna en 4 millj. kr. á ári, til að stuðla að því að almenningsbókasöfn verði fær um að bjóða þjónustu sem styðst við nútímatækni og til að greiða fyrir tengingu bókasafna landsins í starfrænt upplýsinganet. Hér er byggt á tillögum nefndar á vegum menntamálaráðuneytisins sem falið var að kanna hvernig þessum markmiðum yrði náð. Einnig var höfð hliðsjón af tillögum sem fram komu í tengslum við stefnumörkun ríkisstjórnarinnar um upplýsingasamfélagið. Í álitsgerð sem varðar m.a. þátt bókasafna var reifuð tillaga um svonefnd “kjarnasöfn³, sem yrðu fyrirmynd annarra bókasafna um beitingu upplýsingatækni í þjónustu við almenning. Um yrði að ræða samvinnuverkefni ríkis og sveitarfélaga og mismunandi söfn á hverjum tíma.
Ljóst er, að söfnin eru mjög misjafnlega á vegi stödd í þessum efnum og þeir fjármunir sem frumvarpið gerir ráð fyrir að ríkið leggi af mörkum leysa ekki allan vanda. Eðlilegt er, að í reglum um úthlutun fjárins verði m.a. kveðið á um mótframlög frá rekstraraðilum safns sem skilyrði fyrir styrkveitingu. Með slíku samstarfi ætti að vera unnt að koma talsverðu til leiðar á því árabili sem ákvæðið miðast við. Ætlast er til að úthlutun framlaga af því fé sem hér um ræðir verði tekin að fengnum tillögum ráðgjafarnefndar um málefni almenningsbókasafna. Um skipan og hlutverk þeirrar nefndar er mælt í 13. gr. frumvarpsins (ekki 14. gr. eins og því miður hefur misritast í ákvæði til bráðabirgða. Sú villa þarf leiðréttingar við í þingmeðferð frumvarpsins).
Sérstök ástæða er til að víkja að 14. gr. frumvarpsins sem fjallar um greiðslur úr ríkissjóði í Rithöfundasjóð Íslands fyrir afnot bóka íslenskra höfunda í almenningsbókasöfnum. Eins og fram kemur í athugasemdum við þessa grein miðast orðalag hennar við að tryggja óbreytta stöðu meðan beðið væri niðurstöðu af starfi nefndar sem menntamálaráðuneytið skipaði í sumar sem leið til að kanna forsendur fyrir breytingum á gildandi lagaákvæðum um þóknun vegna afnota bóka í bókasöfnum. Nefndin hefur nú fyrir nokkru skilað áliti og drögum að frumvarpi til laga um Bókasafnssjóð höfunda. Vonast er til þess að unnt verði að leggja frumvarp á þeim grundvelli fram á Alþingi innan skamms. Ef slíkt frumvarp verður að lögum mundu þau leysa af hólmi ákvæði um þetta efni í lögum um almenningsbókasöfn. Þetta þarf að hafa í huga við afgreiðslu þess frumvarps sem hér liggur fyrir.