Miskunnarleysi mislinganna
Bækur - Lækningasaga, Morgunblaðið, miðvikudag 13. apríl 2022.
Mislingar ****-
Eftir Erlu Dóris Halldórsdóttur. Innb. 328 bls., myndir, nafnaskrá. Nýhöfn ehf., 2021.
Bókin Mislingar er áminning um hve miklu skiptir að eiga greinargóða lýsingu á eðli farsóttar, hvernig hún berst hingað til eylandsins, hvernig á málum er haldið til að hefta útbreiðsluna, til hvaða ráða er gripið til að lækna þá sem sýkjast og hver áhrifin eru á þjóðlífið.
Heilbrigðisyfirvöld og landstjórnin standa frammi fyrir slíkri skýrslugerð núna vegna Covid-19-faraldursins. Við gerð Mislinga gat höfundurinn til dæmis ekki stuðst við neinar staðfestar opinberar tölur um hve margir létust af völdum mislinga fyrr en árið 1924, tölur fyrir þann tíma „eru byggðar á getgátum“. (202)
Erla Dóris Halldórsdóttir, höfundur Mislinga , er doktor í sagnfræði frá Háskóla Íslands árið 2016, heitir doktorsritgerð hennar Fæðingarhjálp á Íslandi 1760-1880. Erla Dóris er einnig hjúkrunarfræðingur með sérmenntun í gjörgæsluhjúkrun. Hefur hún m.a. sent frá sér bækurnar: Þeir vöktu yfir ljósinu. Saga karla í ljósmóðurstörfum (2019) og Óhreinu börnin hennar Evu um holdsveiki í Noregi og á Íslandi (2020).
Bókin Mislingar er 328 bls., þar af eru 83 bls. heimildaskrá, myndaskrá, tilvísanaskrá og nafnaskrá. Meginmálið skiptist í níu kafla (1) Inngang; (2) Heilsan er dýrmæt – auðvelt að missa hana; (3) Hvers konar sjúkdómur eru mislingar?; (4) Fyrstu varnir gegn mislingum á Íslandi; (5) Þegar mislingasótt barst til Íslands árið 1846; (6) Mislingasótt fyrir norðan og austan 1868; (7) Mislingar árið 1882; (8) Mislingar á Íslandi á tuttugustu öld og (9) Meðferð við mislingum.
Textinn er skýr og höfundur leitar víða fanga. Stuðst er við frásagnir lækna og einstaklinga sem bregða ljósi á mannlíf og búsetu. Lögð er rík áhersla á að draga fram sem gleggstar upplýsingar úr skýrslum, frásögnum og bréfum um allt sem höfundur telur snúa að mislingum og áhrifum þeirra. Fyrir almennan lesanda er þetta ekki alltaf árennilegur texti en samantektin ber vott um alúð höfundar við að fá heildstæða mynd af því hve mikill bölvaldur sjúkdómurinn var, bærist hann á annað borð til landsins.
Mislingum er lýst sem mest smitandi veirusjúkdómi hjá mönnum sem til er í heiminum.
Það var ekki fyrr en 1976 sem reglulegar bólusetningar hófust fyrir mislingum hér. Höfundur segir veirusjúkdóminn mislinga alltaf hafa vofað „yfir fólki sem hafði ekki verið bólusett við veikinni. Engin lækning var til við mislingum og þannig er það einnig á okkar dögum“. (233)
Fyrst árið 1911 var lögfest hér að prestar mættu engan jarða nema þeir hefðu í höndum dánarvottorð frá lækni. Hefði læknir ekki stundað hinn látna í banalegunni skyldi hann sóttur innan sólarhrings frá andlátinu til að skrá dauðamein sjúklingsins.
Bókin hefst á lýsingu á sjúkdómi sem hingað barst með einu af 41 skipi vorið og sumarið 1791. Var sjúkdómurinn rannsakaður sem mislingasmit enda komu 26 skipanna frá Kaupmannahöfn þar sem geisaði mislingafarsótt vorið 1791. Enginn þekkti áhrif mislinga hér á landi af eigin raun enda talið að þeir hefðu síðast herjað á landsmenn árið 1644. Af þeim 230 árum sem rannsókn höfundar á útbreiðslu mislinga spannar eru tæp 100 ár frá því að skrá átti mislinga sem dánarorsök. Það krefst því nákvæmni við lestur skýrslu lækna og önnur gögn að álykta um mislingasóttir og dauðsföll vegna þeirra.
Því er lýst af nákvæmni hvernig staðið var að útgáfu og skoðun heilbrigðisvottorða fyrir skip. Mikil ábyrgð hvíldi á skipstjóra í því efni. Þegar verslun við Ísland varð frjáls 1787 gerði Jón Sveinsson landlæknir tillögu um sóttvarnir gegn bólusótt og mislingum sem skyldu styðjast við heilbrigðisvottorð á ábyrgð skipstjóra. Voru þessar ráðstafanir „séríslenskt fyrirbrigði og einsdæmi að Danakonungur skyldi taka svo vel í að verja Íslendinga fyrir smitsjúkdómum á átjándu öld“. (31)
Þessi auglýsing um sérstakar varnir gegn bólusótt og mislingum gilti frá 18. maí 1787 til 20. júní 1838 eða í 51 ár. Leið ekki nema eitt ár eftir afnám ströngu reglnanna þar til bólusótt stakk sér niður í Vestmannaeyjum. Átta árum síðar, 1846, kom hingað mislingasjúkur maður með skipi frá Kaupmannahöfn. (85).
Sóttvarnatilskipun fyrir Danmörku og Noreg var gefin út 1805, hún gilti einnig hér en var ekki þýdd á íslensku fyrr en 1831. Samkvæmt henni áttu heilbrigðisnefndir að sporna gegn farsóttum með skipum. Þær störfuðu ekki í mislingafaraldrinum 1846 þegar talið er að um tvö þúsund manns hafi dáið hér,
Telur höfundur að því megi „slá föstu“ að það „hefði mátt afstýra“ þessu mannfalli árið 1846 „ef slík nefnd hefði verið komin á laggirnar á ný það ár“. (127)
Sagan um mislingana er öðrum þræði mögnuð og sorgleg þjóðlífslýsing. Læknar gegna að sjálfsögðu lykilhlutverki og mjög stuðst við gögn frá þeim.
Þá eins og nú eru ekki allir á einu máli um hvaða aðferðum skuli beitt til að sigrast á pestinni. Í heilbrigðisskýrslu frá 1895 kemur fram að Jónas Jónassen landlæknir „er ekki alls kostar ánægður með að ekki skuli fleiri hafa greinst með mislinga þannig að sóttin fengi að dreifast um landið. Þessi orð landlæknis undirstrika nýtt sjónarhorn læknis hér á landi, sem óskar þess að mislingar verði landlægir hér frekar en að þeir bærust með nokkurra ára millibili“. (177)
Í upplýsingariti Jónasar fyrir almenning frá 1882 segir landlæknirinn að mislingar séu ekki hættulegur sjúkdómur „ef vel er með farið“. Segir höfundur þetta „afar einkennilega ábendingu“ landlæknis í faraldri þegar talið var að „um þúsund einstaklingar hafi látið lífið af völdum sóttarinnar“. (238)
Á sömu blaðsíðu er síðan vitnað í grein eftir Guðmund Björnson, héraðslækni í Reykjavík, frá 1904 þar sem hann varar mjög við mislingum og hvetur til strangra sóttvarna. Hann spyr hver vilji flytja mislinga inn í landið og leyfa þeim að dreifast um allt land og „myrða þannig vísvitandi um 400 börn?“ (239)
Með reynsluna af Covid-19-faraldrinum að baki er kunnuglegt að lesa tveggja alda gamlar lýsingar af baráttu við veirufaraldur. Úrræðin hafa ekki breyst: sóttvarnir til að stöðva útbreiðslu, greining á sjúkdómnum og tilraunir til lækninga þar til sigur vinnst með bóluefni. Aðstæðurnar eru ólíkar en markmiðið sama: að bjarga eins mörgum mannslífum og kostur er.