Ljóslifandi farsóttarsaga
Spænska veikin *****, Morgunblaðið, laugardagur, 10. apríl 2021
Umsögn um Spænsku veikina eftir Gunnar Þór Bjarnason. Mál og menning, 2021. Kilja, 2. útg., 315 bls., ljósmyndir, heimilda- og nafnaskrá.
Um páskahelgina var rætt við Gunnar Þór Bjarnason sagnfræðing í útvarpsþætti um „lífsform“, nýtt skref í lífinu, för út „úr kassanum“. Gunnar Þór kvaddi kennarastarf til margra ára og tók þá áhættu að helga sig sagnfræðiritun. Honum hefur vegnað vel.
Auk bókarinnar sem hér er til umræðu má nefna fjórar eldri bækur Gunnars Þórs: Óvænt áfall eða fyrirsjáanleg tímamót?: Brottför Bandaríkjahers frá Íslandi: aðdragandi og viðbrögð , útg. 2008. Upp með fánann!: Baráttan um uppkastið 1908 og sjálfstæðisbarátta Íslendinga , útg. 2012. Þegar siðmenningin fór fjandans til: Íslendingar og stríðið mikla 1914-1918 , útg. 2015 og 2016. Hinir útvöldu: Sagan af því þegar Ísland varð sjálfstætt ríki árið 1918 , útg. 2018.
Gunnar Þór hlaut íslensku bókmenntaverðlaunin 2015 fyrir bókina um Íslendinga og fyrri heimsstyrjöldina.
Spænska veikin geisaði hér af mestum þunga í nokkrar vikur frá lokum október 1918 til desember 1918. Gunnar Þór fer því að nýju á vit upphafsára síðustu aldar þegar hann bregður ljósi á dramatískasta atburð þeirra. Hann segir Íslendinga oft nefna spænsku veikina í sömu andrá og frostaveturinn mikla 1917-1918, Kötlugosið sem hófst 12. október 1918 og stóð í 24 daga og fullveldið 1. desember 1918. Af þeim sökum varðveitist minningin um veikina sennilega betur hér en í mörgum öðrum löndum. Síðan segir:
„Samt hefur furðulítið verið fjallað um spænsku veikina, líkt og þjóðin veigri sér við að rifja upp þessa sáru reynslu. Hvers vegna hafa sagnfræðingar lengi forðast hana eins og heitan eldinn? Er áhugaleysi á heilbrigðissögu um að kenna? Í besta og ítarlegasta yfirlitsriti um sögu Íslands á 20. öld er sagt frá spænsku veikinni í sex línum og 67 orðum.“ (s. 268)
Þarna vísar Gunnar Þór til bókar Helga Skúla Kjartanssonar: Ísland á 20. öld, útg. 2003. Og hann veltir fyrir sér í framhaldinu hvers vegna svipuð þögn ríki um veikina í öðrum löndum sem að vísu megi afsaka þar vegna byltingar í Rússlandi og fyrri heimsstyrjaldarinnar sem skyggi á allt annað. Hann segir að í dönsku söguriti frá 2018 sé það talin meginástæðan fyrir að spænska veikin gleymdist næstum alveg í Danmörku að „áhrifamiklir samfélagshópar hafi hreinlega ekki kært sig um að minnast hennar – stjórnmálamenn, læknar, vísindamenn. Danska heilbrigðiskerfið hafi verið illa búið undir faraldurinn, læknar úrræðalausir og ráðamenn tvístígandi í aðgerðum.“ Danski bókarhöfundurinn segi að raunverulegar hetjur í baráttunni við inflúensuna í Danmörku hafi verið „hjúkrunarkonur, sjálfboðaliðar og hjálpsamir nágrannar“. Raddir þeirra heyrist ekki við mótun söguskoðana seinni kynslóða og þess vegna gleymist spænska veikin.
„Ef þessi ályktun er á rökum reist, mætti þá ef til vill heimfæra hana upp á fleiri lönd en Danmörku?“ spyr Gunnar Þór. (s. 268)
Bók hans sjálfs veitir besta svarið. Hann sækir ekki efnið til yfir- og áhrifavalda við mótun söguskoðunar heldur til raddanna sem heyrast ekki fyrr en skýrt er frá innri málum fjölskyldna eða rætt við einstaklinga og þeir láta orð falla um dýrmæta lífsreynslu sína. Þetta er ekki fólk sem fer á stræti og torg til að slá um sig til að sýna og sanna eigið ágæti og því sjálfu er oft mjög sársaukafullt að rifja upp þessa atburði. Líklega hefur áfallastreituröskun ekki verið skilgreind sem sjúkdómur á þessum tíma og því síður aðferðir til að takast á við hana.
Vitnað er í læknanemann Pál V.G. Kolka sem var sendur á Suðurnes um miðjan nóvember 1918 þegar héraðslæknirinn veiktist. Eftir lok fjögurra vikna þjónustunnar var Páll ekki samur maður. Hann sagði síðar:
„Engan mánuð ævi minnar vildi ég síður hafa farið á mis við að lifa en þennan tíma þegar spænska veikin var í algleymingi. Hún varð mér ungum, tilfinninganæmum og óhörnuðum, sú eldraun sem hefur sjálfsagt verið mér nauðsynleg. Það verður enginn óbarinn biskup. Þessi mánuður í fiskiþorpunum á Suðurnesjum var lærdómsríkur og meira þroskandi en nokkur sem ég hef setið á skólabekk.“ (s.168)
Þetta segir læknir þegar hann lítur til baka í ljósi þekkingar sinnar og reynslu. Enginn vafi er um áhrif drepsóttarinnar á alla sem sem komust í snertingu við hana eða kynntust hörmungum hennar að eigin raun. Að hverfa á vit minninganna um óm líkhringinga kann hins vegar að ýfa sár sem flestir kjósa að hvíli ósnert.
Sem betur fór tókst fyrir tilstilli heimamanna víða utan Reykjavíkur að hindra útbreiðslu veirunnar um landið allt. Þar er hlut Gísla Sveinssonar, sýslumanns í Skaftafellssýslu, gerð verðug og góð skil í bókinni. Í þingræðum fór hann síðar ómildum orðum um afstöðu heilbrigðisyfirvalda.
Stíll Gunnars Þórs Bjarnasonar er lipur og honum er vel lagið að rekja þræði til ýmissa átta til að bregða upp ljóslifandi mynd í huga lesandans. Suma einstaklinga tengir hann í samtímann með því að nefna þjóðkunna afkomendur þeirra eða annað. Aðrir birtast kunnugum ljóslifandi í nokkrum línum eins og Meyvant Sigurðsson sem var 24 ára falið að aka læknum í sjúkravitjanir.:
„Það voru miklar hörmungar,“ segir Meyvant og er sannfærður um að það sem bjargaði þeim hafi verið heitt vatn á hitabrúsa með áfengi út í. Á því dreypa læknirinn og bílstjórinn á kvöld- og næturferðum sínum um bæinn.“ (s. 108)
Þrjár bylgjur spænsku veikinnar gengu yfir Ísland. Athygli Gunnars Þórs beinist einkum að annarri bylgjunni sem skall á og helltist yfir á skömmum tíma. Hann nær hraða bylgjunnar í frásögn sinni án þess þó að fara of hratt yfir og láta hjá líða að líta til margra hversdagslegra þátta sem dýpka lýsingarnar og færa lesandann inn í heim þess sem á um sárt að binda.
„Hvað ef hjúkrunarfólk í spænsku veikinni hefði haldið dagbækur og trúað þeim fyrir hugrenningum sínum? Eða sest niður þegar ósköpunum linnti og fest reynslu sína á blað? Hefði það góða fólk bara vitað hvað slíkt hefði glatt sagnfræðing 100 árum síðar!“ (s. 156)
Tilviljun réð að bók Gunnars Þórs birtist okkur á tíma mesta heimsfaraldurs síðan 1918. Vandinn er sami og árið 1918 en tækin til að takast á við hann önnur. Skrásetning minninga skiptir eins miklu og áður. Ytri líkindi eru einnig fyrir hendi. Gunnar Þór getur þess að gott veður hafi verið í Reykjavík haustið 1918 og í vetrarbyrjun sem auðveldaði að sinna sjúkum. Veturinn sem nú er að líða var einstaklega meinlítill á þéttbýlasta svæði landsins. Þá minnti Katla á sig í 24 daga í október og nóvember 1918, nú gýs á Reykjanesi. Loks reyndist ekki alveg auðvelt að taka stökkið út úr hættuástandinu fyrri hluta árs 1919. Þrátt fyrir bólusetningu eru lyktir Covid-19-faraldursins í þokukenndri framtíð.