Bandaríkjamenn ræsa Atlantshafsflota sinn
Morgunblaðið 21. september 2018
Nú þegar líður að 70 ára afmæli Norður-Atlantshafsbandalagsins (NATO)
dregur Atlantshafið enn á ný að sér athygli þeirra sem huga að varnar-
og öryggismálum. Í kringum aldamótin lögðu þeir sem mótuðu og skipulögðu
varnarstefnu NATO litla eða enga áherslu á varnaráætlanir fyrir
Norður-Atlantshaf. Nú er unnið að gerð slíkra áætlana meðal annars með
heræfingu hér á landi og í Noregi í október.
Grænland er einnig
inni í myndinni að nýju. Mánudaginn 17. september 2018 birti bandaríska
varnarmálaráðuneytið viljayfirlýsingu um þátttöku í flugvallargerð á
Grænlandi. Um svipað leyti og Bandaríkjamenn lögðu Keflavíkurflugvöll
eftir komu sína hingað 1941 lögðu þeir tvo flugvelli á Grænlandi. Þeir
snúa sér aftur að grænlenskum flugvallarframkvæmdum með vísan til
varnarsamnings um Grænland frá 1951. Sama ár gerðu Íslendingar tvíhliða
varnarsamning við Bandaríkjamenn.
Gögn tengd lokun
Keflavíkurstöðvarinnar í september 2006 sýna að bandarískir sérfræðingar
og embættismenn litu þá á Rússa sem samstarfsaðila í hermálum. Fyrir
hendi var sameiginlegur vettvangur NATO og Rússlands þar sem fundað var
reglulega. Rússar bjuggu um sig í höfuðstöðvum NATO í Brussel. Auk þess
mátti rússneski herflotinn sín lítils og umsvif hans á úhöfunum mótuðust
af því.
Atlantshafsflotanum ýtt úr vör
Bandaríkjastjórn sýndi að ekki væri ástæða til sérstakra aðgerða á
Norður-Atlantshafi með því einfaldlega að leggja 2. flota sínum,
Atlantshafsflotanum, og loka stjórnstöð hans í Norfolk í Virginíuríki
árið 2011. Áður, árið 2002, ákvað NATO að leggja niður
Atlantshafsherstjórn sína í Norfolk og halda þar þess í stað úti
herstjórn til að þróa og útfæra hertæknilegar breytingar.
Frá flotstöðinni í Norfolk í Virginíu-ríki í Bandarikjunum.
Nú er markvisst unnið að því að vinda ofan af þessum ákvörðunum bæði hjá
Bandaríkjastjórn og á vettvangi NATO. Á leiðtogafundi bandalagsins í
Brussel í júlí 2018 var ákveðið að opna í Norfolk Atlantshafsherstjórn
að nýju.
Hátíðleg athöfn var í Norfolk 24. ágúst 2018 þegar 2.
flota Bandaríkjanna, Atlantshafsflotanum, var formlega ýtt úr vör að
nýju. Herstjórn 2. flotans og Atlantshafsherstjórn NATO vinna náið saman
og rofni friðurinn verður aðgerðum stjórnað af yfirmanni 2. flotans
undir merkjum NATO.
Ákvarðanir um þetta í Bandaríkjunum og á
vettvangi NATO ráðast af þróun öryggismála frá því að Rússar innlimuðu
Krímskaga á ólöglegan hátt í mars 2014 og hófu beinar og óbeinar
hernaðaraðgerðir gegn Úkraínu.
Breytingar í Norður-Evrópu
NATO-þjóðir næst Rússlandi auk Finna og Svía hafa undanfarin fjögur
ár gripið til margvíslegra ráðstafana til að auka öryggi sitt.
NATO
hefur flutt herafla til Eystrasaltsríkjanna og Póllands. Finnar og
Svíar hafa gert þríhliða varnarsamkomulag við Bandaríkjamenn. Norðmenn
leyfa allt að sjö hundruð bandarískum landgönguliðum að hafa tímabundna
dvöl í tveimur herstöðvum í landi sínu. Í næsta mánuði verður efnt til
land-, flug- og sjóhersæfingar með 40.000 mönnum frá 31 landi í Noregi.
Undanfari æfinganna verður hér í Höfnum, á Keflavíkurflugvelli og í
Þjórsárdal með þátttöku 400 bandarískra landgönguliða og fjölda
herskipa.
Margt hefur breyst frá því í kalda stríðinu:
Eystrasaltsríkin og Pólland eru í NATO, Finnar og Svíar hafna hlutleysi
en standa utan hernaðarbandalaga og Norðmenn leyfa dvöl erlendra
hermanna í landi sínu á friðartímum, ekki er litið á hana sem
viðvarandi. Þá hefur enginn herafli fasta viðveru á Íslandi.
Rússneskir kafbátar sækja nú að fjarskiptaköplum neðansjávar til truflana og nethernaðar.
Fyrir norðan GIUK-hliðið
Á útþenslutíma sovéska flotans í kalda stríðinu dró NATO fyrst
varnarlínu sína gegn kafbátum frá Grænlandi um Ísland til Bretlands. Var
litið á þessa línu, GIUK-hliðið, sem lykilþátt í varnarstefnu NATO.
Á
níunda áratugnum breyttist þetta. Samhliða því sem ráðist var í mikla
endurnýjun í Keflavíkurstöðinni mótaði stjórn Ronalds Reagans nýja
flotastefnu. Hún var kennd við John F. Lehman flotamálaráðherra sem
sagði það lýsa skilningsleysi á frumþáttum sjóhernaðar að halda að unnt
væri að verja siglingaleiðir yfir N-Atlantshaf eða komast hjá átökum við
sovéska flotann með því að draga varnarlínuna í GIUK-hliðinu. Það yrði
ekki gert nema með því senda flota Bandaríkjamanna norður fyrir Ísland.
Norskir
ráðamenn fögnuðu þessari áherslu Lehmans. Anders C. Sjaastad
varnarmálaráðherra sagði á blaðamannafundi árið 1984 að það ætti ekki að
loka flota NATO-ríkjanna fyrir sunnan GIUK-hliðið, ekki ætti að líða að
Sovétmenn gætu lagt Noregshaf undir sig, skip frá NATO-ríkjum ættu að
fara norður fyrir Ísland. Hann fagnaði því að Bandaríkjamenn ætluðu að
fjölga flugmóðurskipum sínum, án þeirra gætu NATO-ríkin ekki komið í veg
fyrir að Noregshaf yrði Mare Sovieticum, sovéskt haf.
Flotastefnan árið 2018
Orð Sjaastads vísa beint til þess sem sagt var í Norfolk 24. ágúst
2018 þegar rætt var um hlutverk 2. flota Bandaríkjanna. Í grein í
tímariti Bandarísku flotastofnunarinnar, US Naval Institute, USNI News,
eftir Sam LaGrone er rætt um endurnýjað hlutverk 2. flotans við John
Richardson, yfirmann aðgerðasviðs flota Bandaríkjanna. Hann segir
aðgerðasvæði 2. flotans ná langt norður fyrir GIUK-hliðið, allt norður
fyrir Skandinavíu-skaga og heimsskautsbaug í áttina að kafbátahöfnum
Norðurflota Rússa á Kólaskaga við Barentshaf.
Richardson og
Andrew Lewis, flotaforingi, nýr yfirmaður 2. flotans, sögðu að
endurreisn flotans mætti rekja til varnarstefnu James Mattis,
varnarmálaráðherra Bandaríkjanna. Nú sé keppt við Rússa.
Í
greininni er vísað í samtal við Bob Work, fyrrverandi
vara-varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, sem segir einnig að ákvörðunin um
að færa ytri mörk aðgerðasviðs 2. flotans að heimahöfnum Rússa sé í
samræmi við stefnuna sem kennd sé við Mattis. Þetta sýni að
Bandaríkjamenn standi vaktina. Keppnin við Rússa sé einkum háð
neðansjávar. Besta leiðin til að fylgjast með þeim sé að hleypa þeim
ekki út á úthöfin.
Magnus Nordenman, sérfræðingur í flotamálum á N-Atlantshafi, sagði við USNI News:
„Í
ákvörðuninni um að fela 2. flotanum hlutverk í Barentshafi felst
viðurkenning á einum mikilvægasta þætti nýrrar flotasamkeppni á
Norður-Atlantshafi. Þetta gerist mjög norðarlega, ekki við eða fyrir
sunnan GIUK-hliðið og snýst ekki um að verja skipalestir bandamanna á
leið yfir Atlantshaf.“
Sem varavarnarmálaráðherra kynnti Bob Work
sér aðstæður á Keflavíkurflugvelli í september 2015. Eftir heimsóknina
tók Bandaríkjastjórn ákvörðun um að veita fé í endurgerð flugskýlis og
annarrar aðstöðu á vellinum fyrir nýja gerð kafbátaleitarvéla. Magnus
Nordenmann var ræðumaður á ráðstefnu Varðbergs í nóvember 2016 um
endurmat á hernaðarlegu mikilvægi Íslands og nágrennis.
Íslenskir
hagsmunir tengjast mjög þessu umróti í öryggismálum á
Norður-Atlantshafi. Íslendingar eru ekki stikkfrí áhorfendur heldur
verða að leggja sitt af mörkum. Heræfingin hér er liður í því. Er
tímabært að til hennar sé efnt.