Áhrif veirunnar verða mikil og langvinn
Morgunblaðið, föstudagur, 3. apríl 2020
Viðbrögð vegna kórónuveirunnar reyna verulega á stjórnkerfi einstakra ríkja og alþjóðakerfið. Samfélög hafa á undraskömmum tíma tekið á sig nýja mynd. Hvaða breytingar verða varanlegar kemur í ljós. Sagan mótast mjög af áhrifum einstakra stórviðburða. Við lifum nú viðburð sem er stærri en flestir aðrir.
Einstök atvik skilja eftir sig varanleg spor. Til dæmis var ákveðið árið 2006 að banna meiri vökva en 100 ml í handfarangri í flugvélum eftir að Bretar komu upp um hryðjuverkahóp sem ætlaði að granda níu flugvélum frá Heathrow á leið yfir Atlantshaf með því að smygla fljótandi sprengivökva um borð í þær.
Þá getur tekið langan tíma að vinda ofan af ákvörðunum sem teknar eru í neyð og eiga aðeins að gilda í nokkra mánuði. Gjaldeyrishöft voru sett hér til nokkurra mánaða haustið 2008 en giltu í allt að 10 ár.
Ekki er að ástæðulausu varað við að valdfrekir stjórnmálamenn, eins og Viktor Orbán í Ungverjalandi, verði tregir til að afsala sér veiruvöldum.
Með nýrri tækni er unnt að þrengja að friðhelgi einkalífsins. Fylgjast má með ferðum okkar og hverja við hittum en einnig líkamlegri og andlegri líðan. Upplýsingarnar má skrá í gagnagrunn í varúðarskyni en einnig til að hafa áhrif á hegðun okkar til frambúðar.
Skilningur eða stuðningur við fjarkennslu hefur verið mismikill. Hvað gerist nú þegar úrtölumenn ráða ekki lengur? Breytist miðlun þekkingar og skólastarf til frambúðar?
Koma hnitmiðaðir fjarfundir í stað spjallfunda yfir kaffibolla? Skila menn vinnu sinni að heiman undir eftirliti algríma?
Náin norræn samvinna
Á Norðurlöndunum hafa ríkisstjórnir valið mismunandi leiðir til að hemja útbreiðslu veirunnar innan eigin landamæra. Innbyrðis hafa stjórnirnar hins vegar náið samband. Varnarmálaráðherrar ríkjanna virkjuðu til dæmis „öruggan“ fjarfundabúnað sinn nú í mars. Honum var komið á fót undir lok árs 2019 til að styrkja norræna varnarsamstarfið, NORDEFCO.
Þá efna norrænir utanríkisráðherrar til reglulegra samráðsfunda. Utanríkisráðuneytin tóku upp náið samstarf um borgaraþjónustu til að auðvelda norrænum ríkisborgurum að snúa til heimalands síns. Í fjarlægum löndum þjónar sendiráð eins norræns ríkis öllum norrænum borgurum.
Sameiginleg reynsla af átökum við veiruna hefur til þessa orðið til að treysta samstarfsbönd Norðurlandanna. Þetta er ekki af því að samstarfið sé reist á hátimbruðu stjórnkerfi heldur vegna þess að það er sveigjanlegt og hvílir á sameiginlegum gildum réttar og lýðræðis. Innan þess ríkir gagnkvæm virðing og traust án tillits til þess hvort stjórnir landanna séu til hægri eða vinstri.
ESB í vanda
Það hriktir í stoðum Evrópusambandsins. ESB er ósveigjanlegt, reglufast og að hluta yfirþjóðlegt þótt sá þáttur í skipulagi þess verði máttlausari eftir því sem ríkisstjórnir nýta fullveldisréttinn, hann er að sjálfsögðu ekki úr sögunni.
Opin landamæri og frjáls för fólks hafa sett svip á Evrópusamstarfið undanfarna áratugi. Til að sporna við veirunni voru evrópskar ríkisstjórnir hins vegar fljótar að loka landamærum og skella í lás. Þetta er í samræmi við dagskipunina um að vera heima og ekki fara út fyrir hússins dyr nema í brýnum erindagjörðum.
Regluverk fjárlagastjórnar ESB hefur vikið fyrir ákvörðunum stjórna aðildarlandanna. Þær verða ekki beittar refsingum fyrir að fjárlagahalli fari yfir 3% af vergri landsframleiðslu. Þá hefur Seðlabanki evrunnar ákveðið að dæla allt að 1.000 milljörðum evra inn í hagkerfi evrulandanna.
Þjóðverjar, Finnar, Hollendingar og Austurríkismenn standa gegn kröfu Ítala, Frakka, Spánverja og sex annarra evruríkja um „kórónuskuldabréf“, það er evru-skuldabréf, í reynd ábyrgð Norður-Evrópuríkja á skuldum Suður-Evrópuríkja. Svipaðar kröfur voru uppi fyrir um áratug vegna skuldakreppunnar og stóðu Þjóðverjar þá fast og einarðlega gegn þeim og gera enn. Þykir þeim nóg um að róið sé á þessi mið aftur núna. Nær sé að huga að öðrum lausnum.
Þunginn að baki kröfu Ítala er mikill. Ítalskir stjórnmálamenn birtu í vikunni heilsíðu auglýsingu í þýska blaðinu Frankfurter Allgemeine Zeitung þar sem sagði að sannaði ESB nú ekki tilveru sína, hyrfi sambandið úr sögunni. Voru Þjóðverjar hvattir til að taka „rétta ákvörðun“ um „útgáfu evruskuldabréfa“.
Kröfunum svara Þjóðverjar og stuðningsþjóðir þeirra með því að benda á Evrópska stöðugleikasjóðinn (ESM). Þar geta aðþrengd evruríki fengið fé að láni en yfirleitt með ströngum skilyrðum um umbætur í efnahagsstjórn sinni.
Kínverjar sækja fram
Lesendur Morgunblaðsins voru þriðjudaginn 31. mars minntir á að framkoma kínverskra stjórnvalda er nú önnur en áður. Þau lögðu löngum áherslu á hógværð í stað oflætis. Nú stunda þau fjölþátta árásir.
Kínverska sendiráðið sendi ritstjórn Morgunblaðsins athugasemd vegna skoðana í leiðara blaðsins um ábyrgð kínverskra yfirvalda á útbreiðslu kórónuveirunnar. Löng athugasemd sendiráðsins hefst á orðunum: „Kína er ósátt við þessi ummæli og andæfir þeim kröftuglega.“
Þetta þóttafulla kínverska viðhorf birtist víðar en hér á landi. Í 2019 ársskýrslu sænsku öryggislögreglunnar Säpo sem birt var fyrir viku segir til dæmis að á árinu hafi orðið skýrara en áður að Kínverjar hlutist til um stjórnarskrárbundin grundvallarréttindi í Svíþjóð. Dæmi séu um aðgerðir erlendra ríkja til að grafa undan stöðugleika í Svíþjóð. Þar standi fremstir Rússar og Kínverjar. Svíar glími við nýja og djúpstæða öryggisógn.
Að sendiráði sé beitt til að hafa áhrif á efni leiðara dagblaðs í landi þar sem prent- og skoðanafrelsi er stjórnarskrárvarið sýnir að ekki þarf að leita til Svíþjóðar að dæmum um vaxandi kínverskan þrýsting.
Rannsókn á vegum Southampton-háskóla í Bretlandi leiðir í ljós að hefðu Kínverjar gripið til aðgerða gegn Covid-19 þremur vikum fyrr en þeir gerðu hefði mátt fækka veirutilvikum um 95%. Þótt kínversk yfirvöld beri ekki ábyrgð á tilkomu veirunnar bera þau höfuðábyrgð á útbreiðslu hennar og þar með heimsfaraldrinum.
Óvissa um Bandaríkin
Á alþjóðavettvangi sækja Kínverjar fram sem risaveldi án þess að hafa átt aðild að mótun og þróun alþjóðastofnana sem urðu til að frumkvæði Bandaríkjamanna í lok síðari heimsstyrjaldarinnar. Samþykktir þessara stofnana vilja Kínverjar laga að eigin hagsmunum.
Donald Trump Bandaríkjaforseti leggur ekki rækt við þessar stofnanir. Hann talar þær frekar niður ef svo ber undir. Skilgreining hans á hagsmunum Bandaríkjanna er persónulegri en forvera hans.
Þetta er óvenjuleg staða í heimi þar sem jafnan hefur verið litið til forystu Bandaríkjastjórnar þegar hættu ber að höndum. Hafa má ólíkar skoðanir á hvort þetta sé réttmætt viðhorf en það hefur engu að síður verið viðmiðun. Sé hún úr sögunni er um gífurlega breytingu að ræða með óljósum afleiðingum til langframa.