Varnarmannvirki fyrir NATO og Norðurlöndin
Morgunblaðið, 29. maí 2020
Umræður um framkvæmdir tengdar varnarmálum vegna hugmyndavinnu á vettvangi ríkisstjórnarinnar um COVID-19-efnahags- og atvinnumálaaðgerðir á Suðurnesjum beina athygli að breytingum frá því að Keflavíkurstöðin laut stjórn og forsjá Bandaríkjamanna.
Með brotthvarfi Bandaríkjahers árið 2006 skuldbundu íslensk stjórnvöld sig til að sjá um rekstur og viðhald mannvirkja NATO hér á landi. Mannvirkjasjóður NATO stendur straum af kostnaði við gerð mannvirkja og búnað í þágu varnarhagsmuna Atlantshafsbandalagsins í heild enda séu þær umfram varnarþarfir hlutaðeigandi ríkis. Hér hefur Bandaríkjaher átt hlut að fjármögnun annarra varnarframkvæmda.
Þetta kemur fram í greinargerð sem varnarmálastofnun tók saman um varnarskuldbindingar Íslands í ársbyrjun 2010. Þar sagði einnig að þá ætti NATO 152 mannvirki í landinu. Þeim hefur fækkað síðan. Varnarmálastofnun vísaði til skýrslu mannvirkjanefndar NATO frá nóvember 2007 um að frá upphafi til 2006 hefði NATO fjárfest sem samsvaraði 550 milljónum evra í varnartengdum mannvirkjum á Íslandi. Af upphæðinni fóru 250 milljónir evra í uppbyggingu íslenska loftvarnakerfisins (IADS) og um 300 milljónir evra í önnur verkefni sem nýtast ekki aðeins hernaðarlega.
Íslensk stjórnvöld gerðust aðilar að mannvirkjasjóði NATO eftir brottför varnarliðsins 2006 og tóku að sér rekstur öryggissvæðisins á Keflavíkurflugvelli, ratsjáa mannvirkjasjóðs auk annars í eigu NATO á Íslandi. Fer Landhelgisgæslan þar með daglega stjórn í umboði utanríkisráðuneytisins. Ber íslenskum stjórnvöldum að sjá til þess að hér séu öruggar byggingar til að þjóna loftrýmiseftirliti á vegum NATO.
Í hlutverki Íslands sem gistiríkis felst að taka á móti liðsafla og búnaði á vegum NATO eða annarra ríkja sem koma að aðgerðum á íslensku yfirráðasvæði eða ferðast um Ísland. Þá ber íslenskum yfirvöldum að heimila að búnaður og stofnanir NATO séu starfræktar hér og veita þeim stuðning.
Varnarmannvirki hér eru ekki öll eign NATO. Sum voru í eigu Bandaríkjamanna en í skilasamningi Íslands og Bandaríkjanna við brottför varnarliðsins var varnarsvæðum og bandarískum mannvirkjum og búnaði skilað til íslenskra yfirvalda. Þau skil höfðu engin áhrif á NATO-mannvirki og búnað hérlendis að öðru leyti en því að land undir þeim rann úr samningsbundinni umsjá Bandaríkjamanna til Íslendinga.
Tvíhliða varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna frá 1951 er í gildi. Í 7. gr. hans skuldbinda Íslendingar sig til annast annaðhvort sjálfir nauðsynlegt viðhald á mannvirkjum og búnaði eða heimila Bandaríkjamönnum að gera það.
Tvær bandarískar B-1-sprengjuvélar á æfingu með fjórum sænskum Gripen-orrustuþotum yfir sænsku landi 20. maí 2020.
Tillaga um átaksverkefni
Í sjötta tölulið þingsályktunar um þjóðaröryggisstefnu Íslands segir að stjórnvöld skuli „tryggja að í landinu séu til staðar varnarmannvirki, búnaður, geta og sérfræðiþekking til að mæta þeim áskorunum sem Ísland stendur frammi fyrir í öryggis- og varnarmálum og til að uppfylla alþjóðlegar skuldbindingar Íslands.“
Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra sendi 19. mars 2020 tillögur „um átaksverkefni í ljósi efnahagslegra afleiðinga heimsfaraldurs“ til fjármálaráðuneytisins, annars vegar um að íslensk stjórnvöld legðu til 250 millj. kr. á ári á tímabilinu 2021-2025 auk 125 millj. kr. í ár, samtals 1.450 millj. kr., til endurbóta á hafnaraðstöðunni í Helguvík og hins vegar um að framkvæmdum við gistirými á öryggissvæðinu í Keflavík yrði flýtt. Það hefði falið í sér 330 millj. kr. aukningu framlaga til verkefnisins á árunum 2021-2022 en heildarupphæðin hefði verið óbreytt.
Eftir að fréttir birtust hér í blaðinu um að tillögurnar um átaksverkefnin hefðu ekki náð fram að ganga sem hluti COVID-19-aðgerða ríkisstjórnarinnar hafa umræður um þær farið út og suður vegna þess að það var fyrst í þingumræðum mánudaginn 25. maí sem skýrðist til fulls um hvað þær snerust.
Í þingumræðum 18. maí sökuðu formenn Miðflokksins og Viðreisnar Katrínu Jakobsdóttur forsætisráðherra um að hafa snúist gegn þjóðaröryggisstefnunni með andstöðu við tillögurnar. Forsætisráðherra skýrði afstöðu sína og sagði meðal annars:
„Í fyrsta lagi hefur því verið haldið fram að Vinstrihreyfingin – grænt framboð standi gegn þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland. Ég hef ekki séð nein rök færð fyrir þeirri staðhæfingu og minni þar á að í kjölfar yfirlýsingar sem íslensk stjórnvöld undirrituðu með bandarískum stjórnvöldum árið 2016, þar sem boðuð var ákveðin uppbygging á Keflavíkurvelli og í kjölfar hennar sameiginlegur skilningur stjórnvalda á árinu 2017 um það hvað sú uppbygging skyldi snúast um, hefur staðið yfir á Keflavíkurvelli uppbygging fyrir 12 milljarða kr. Sýnir það ekki að Vinstrihreyfingin – grænt framboð stendur við þær ákvarðanir sem teknar eru og byggjast á mati á varnarhagsmunum sem fram fór í kjölfar þeirrar yfirlýsingar sem gefin var út 2016?“
Kjarninn í afstöðu forsætisráðherra er að þjóðaröryggisstefnunni skuli fylgt. Hugmyndina um nýjar framkvæmdir nú eigi ekki að skoða „með miklum hraði“ við gerð fjáraukalaga vegna COVID-19.
Forsætisráðherra minnti á að viðhald mannvirkja undanfarin þrjú ár á varnarsvæðinu á Keflavíkurvelli hefði verið meira en frá árinu 2002. Ríkisstjórn hennar hefði „svo sannarlega“ fylgt þjóðaröryggisstefnunni betur eftir en fyrri ríkisstjórnir.
Undir lok þingumræðu um málið 25. maí sagði utanríkisráðherra að ekki mætti gleymast hvernig varnarmannvirki nýttust þjóðinni og nefndi flugbrautir, ratsjárkerfið, ljósleiðarann og Helguvíkurhöfn. Öll þyrftu þessi mannvirki viðhald, fráleitt væri að gera það tortryggilegt. Og hann sagði:
„Hér hefur verið gengið fram eftir þjóðaröryggisstefnunni. Því verður haldið áfram. Ég mun hafa enn meira frumkvæði að því að ræða þessi mál því að það er full þörf á því, hvort sem það er í þjóðaröryggisráði eða annars staðar.“
NATO og Norðurlöndin
Öll bandalagsríki Íslands innan NATO efla nú viðbúnað sinn vegna aukinna umsvifa Rússa á norðurslóðum. Minna fréttir á níunda áratuginn þegar varnarframkvæmdir voru mestar hér á landi í seinni tíð.
Nú í byrjun maí sigldu tvö bandarísk herskip og eitt breskt ásamt bandarísku birgðaskipi inn á Barentshaf sem Rússar líta á sem „sitt“ haf og kafbáta sinna. Um miðjan níunda áratuginn fylgdi John Lehman, flotamálaráðherra í stjórn Ronalds Regans Bandaríkjaforseta, fram nýrri flotastefnu á norðurslóðum og stuðlaði að falli Sovétríkjanna með því að senda herskip inn á Barentshaf.
Aðstaða Bandaríkjamanna og NATO hér var að baki þessari stefnu. Þunginn í framkvæmd hennar minnkaði álagið á GIUK-hliðið og þar með Ísland.
Á þeim tíma vildu Svíar og Finnar að skil væru á milli sín og NATO, að minnsta kosti á friðartímum. Nú taka herir þjóðanna á hinn bóginn þátt í æfingum með NATO. Fyrir rúmri viku efndi sænski flugherinn í fyrsta sinn í sögunni til æfinga með B-1-sprengjuvélum frá Bandaríkjunum yfir sænsku landi.
Öflug varnarmannvirki hér þjóna öryggishagsmunum okkar í NATO og nánustu samarfsþjóða bandalagsins, Svía og Finna.