Spennustig hækkar í austri, norðri og vestri
Morgunblaðið, föstudagur 10. janúar 2020.
Breytingin eftir árið 2014 þegar Rússar innlimuðu Krímskaga og hófu hernað með aðstoð aðskilnaðarsinna gegn stjórnvöldum í Kænugarði er meiri en menn sáu fyrir þá. Hörku Vladimírs Pútíns Rússlandsforseta vegna stjórnarskiptanna sem urðu snemma árs 2014 í Úkraínu má skýra með ótta hans við að verða sjálfur fórnarlamb almennra mótmæla í eigin landi. Sami ótti setur svip á stuðning Pútíns við Bashar al-Assad Sýrlandsforseta sem stundar grimmilegan hernað gegn eigin þjóð, hefur drepið um 500.000 manns og hrakið milljónir á flótta til þess eins að halda völdum.
Íranir og herstjóri þeirra Qassim Soleimani sem hafði það hlutverk að breiða íranska klerkaveldið út um Mið-Austurlönd lögðu sitt af mörkum til ófriðarins i Sýrlandi og náðu með strengjabrúðum undirtökunum í Jemen, Líbanon, Sýrlandi og Írak. Þegar Soleimani ögraði Bandaríkjamönnum í Írak og hvatti til árása á bandaríska sendiráðið í Bagdad lét Donald Trump Bandaríkjaforseti drepa hann.
Thomas K. Friedman, sérfróður blaðamaður The New York Times um málefni Mið-Austurlanda, segir að ofríkisstefna Soleimanis gegn nágrönnum Írana hafi vakið svo mikla andstöðu gegn þeim að þeir megi sín í raun einskis nema í krafti málaliða sinna.
Svipað viðhorf í garð Rússa hefur mótast meðal nágrannaþjóða Pútíns vegna ofríkisins sem hann sýnir Úkraínumönnum og Georgíumönnum. Í desember 2019 bárust fréttir um mótmæli í Hvíta Rússlandi, alræðisríki að sovéskri fyrirmynd.
Alræðisherrann leyfir ekki mótmæli nema þau séu honum þóknanleg. Fólk kom saman til að láta í ljós andstöðu við nánari samruna við Rússland að kröfu Pútíns í skiptum fyrir hagstæðan orkusamning og fjárhagsaðstoð til að halda lífi í efnahag Hvíta-Rússlands. Aleksander Lukashenko, einræðisherra í Hvíta Rússlandi, kann að spila á ótta Pútíns við fjöldamótmæli og leyfir hundruðum manna að koma saman í Minsk og veifa fána eigin lands á sama tíma og hann ræðir við Pútín.
Viðbúnaður nágranna
Vladimír Pútín tók við af Boris Jeltsín sem starfandi forseti Rússlands 31. desember 1999 og hefur því farið með úrslitavald í landinu í 20 ár.
Fyrr á árinu 1999 höfðu Pólverjar, Ungverjar og Tékkar gengið í NATO og árið 2004 bættust Eystrasaltsþjóðirnar þrjár í hóp NATO-ríkjanna auk Búlgara, Rúmena, Slóvaka og Slóvena.
Allar kynntust þessar þjóðir alræði kommúnista og þær sem næst standa Rússlandi kröfðust aukins viðbúnaðar af hálfu NATO í löndum sínum eftir að ofríkisstefna Pútíns birtist Úkraínumönnum árið 2014. Síðan hefur á vettvangi NATO verið gripið til margvíslegra ráðstafana til að verða við þessum óskum, nú síðast á leiðtogafundi bandalagsins í London 4. desember 2019.
Ákveðið var árið 2016 að Bretar héldu úti herfylki í Eistlandi, Kanadamenn í Lettlandi, Þjóðverjar í Litháen og Bandaríkjamenn í Póllandi. Frá 2004 hafa NATO-ríki skipst á að halda uppi loftrýmisgæslu Eystrasaltsþjóðanna. Fyrst með fjórum orrustuþotum hverju sinni frá flugherstöð í Litháen en eftir innlimun Krímskaga með 12 orrustuþotum frá flugvöllum í Litháen og Eistlandi. Frá og með áramótum 2020 eru vélarnar átta, fjórar frá Litháen og fjórar frá Eistlandi.
Árið 2014 var ákveðið að koma á fót NATO-liðsafla sem ber enska heitið Very High Readiness Joint Task Force (VJTF) í þessum sameiginlega herafla sem unnt er að virkja með mjög skömmum fyrirvara eru sveitir úr land-, flug- og sjóherjum bandalagsþjóðanna fyrir utan sérsveitarmenn. Fyrsta janúar 2020 tóku Pólverjar við stjórn þessa herafla af Þjóðverjum sem stýrðu honum árið 2019. VJTF er hluti af 40.000 manna viðbragðsher NATO.
Atlantshafsflotinn virkjaður
Frá því snemma á áttunda áratugnum hefur NATO efnt til svonefndra BALTOPS-flotaæfinga á Eystrasalti. Í júní 2019 varð sú breyting á yfirstjórn æfinganna að hún fór í hendur 2. flota Bandaríkjanna, Atlantshafsflotans, sem ákveðið var að endurvekja árið 2018. Flotinn hefur aukið aðgerðasvið sitt stig af stigi. Nú um áramótin var tilkynnt að frá og með 31. desember 2019 bæri að líta á flotann tilbúinn til allra aðgerða. 
Í fréttum af stjórn 2. flotans á BALTOPS segir að aðalstjórnstöð æfinganna hafi verið í Norfolk í Virginíuríki í Bandaríkjunum en aðgerðastjórn um borð í skipinu USS Mount Whitney. Í september 2019 hafi síðan verið látið reyna á stjórnstöðvarbúnað, Maritime Operations Center (MOC), 2. flotans á Keflavíkurflugvelli með því að senda tímabundið hingað til lands 30 menn. Segja flotaforingjar augljósa hagkvæmni fólgna í rekstri slíkrar stöðvar miðað við að 500 manns hafi haldið úti stjórnstöðinni um borð í USS Mount Whitney.
Þá er þess jafnframt getið í árlegu yfirliti um bandarísku flotaumsvifin á Norður-Atlantshafi að á árinu 2019 hafi tvær B-2 sprengjuflugvélar í fyrsta sinn lent á Keflavíkurflugvelli auk þess sem ferðum P-8 kafbátaleitarvéla um völlinn fjölgi. Þetta megi rekja til þess að áhugi á Íslandi aukist hjá stefnusmiðum í bandaríska varnarmálaráðuneytinu vegna aukinna umsvifa Rússa á Norður-Atlantshafi.
Litið til vesturs og norðurs
Hvað segir þessi frásögn?
Í fyrsta lagi sér enginn fyrir hverjar verða afleiðingar ákvarðana sem marka þáttaskil í alþjóðlegum samskiptum. Til verður ný staða, friðsamlegri eða hættulegri eftir atvikum.
Í öðru lagi birtast áhrif breytinganna í ýmsum myndum. Bylgjan frá innlimun Krímskaga nær hingað úr austri en fyrir vestan og norðan eru einnig breytingar sem krefjast stigmagnandi viðbragða.
Um jólaleytið birtust tvær fréttir á Grænlandi sem hafa bein áhrif hér.
Skipafélagið Royal Arctic Line (RAL) á Grænlandi kaupir nýtt gámaskip til siglinga við austurströnd Grænlands og til Íslands. Eimskip lætur smíða tvö skip í Kína vegna samstarfs við RAL og yfirvöld í Maine-ríki í Bandaríkjunum sjá ný viðskiptatækifæri vegna siglinga Eimskips milli Nuuk og Portlands.
Þessar fréttir berast um sama leyti og miklar umræður eru í Danmörku um tengsl Dana og Grænlendinga innan danska ríkjasambandsins.
„Grænland er annars vegar risavaxin áskorun fyrir danska konungsríkið og hins vegar mikilvægasti aðgöngumiðinn að alþjóðlegum heimsvettvangi. Það gerir Grænland að nýrri þungamiðju í danskri utanríkisstefnu,“ segir Kristian Jensen í grein í ársbyrjun en hann varð nýlega talsmaður danska Venstre-flokksins í norðurslóðamálum.
Samhliða því sem danskir stjórnmálamenn láta sig Grænland meira varða en áður aukast bein tengsl Grænlendinga við Íslendinga og Bandaríkjamenn. Jafnframt er öllum ljóst að ekki er lengur unnt að líta á norðurslóðir sem „lágspennusvæði“. Eftir að hafa hækkað spennustig í austri hafa Rússar hervæðst mjög í norðri og úr vestri eykst þrýstingur um gagnaðgerðir.
Í ársbyrjun 2020 er ekki undan þessum staðreyndum vikist við mat á horfum í öryggismálum.