Umræður um LÍN á Alþingi
Umræður um LÍN á Alþingi
12. nóvember 1996
Herra forseti
Þegar litið er á frumvarp til fjárlaga fyrir árið 1997 sést, að framlag ríkissjóðs til Lánasjóðs íslenskra námsmanna er áætlað 1500 milljónir króna, sem er 50 milljón króna hækkun frá fjárlögum þessa árs. Framlagið miðast við 52% af áætluðum útlánum sjóðsins eins og í fjárlögum þessa árs. Tekur þetta hlutfall mið af útreikningum ríkisendurskoðunar á kostnaði við námsaðstoðina. Tillagan byggist á því, að eiginfjárstaða sjóðsins haldist í horfi.
Að mínu mati er það til marks um góða fjármálastjórn á síðasta kjörtímabili, að Alþingi samþykkti árið 1992 nýja löggjöf um Lánasjóð íslenskra námsmanna. Tel ég, að þær ráðstafanir, sem þá voru gerðar hafi í senn bjargað lánasjóðnum frá hruni og einnig skapað nauðsynlegt svigrúm til fjárveitinga á öðrum sviðum menntamála.
Við ráðstöfun á opinberum fjármunum til menntamála er nauðsynlegt að taka ákvarðanir um forgangsröðun. Þegar takmarkaðir fjármunir eru til ráðstöfunar, tel ég almennt skynsamlegra að skipa þeim stofnunum í fyrirrúm, sem treyst er á til að veita góða opinbera þjónustu.
Eins og fram hefur komið í umræðum hér á Alþingi um fjárlagafrumvarpið eru í því gerðar tillögur um auknar fjárveitingar til skóla á háskólastigi, þar er einnig gert ráð fyrir auknu fé til Landsbókasafns-Háskólabókasafns, sem er mikilvæg þjónustustofnun skóla, enn fremur er lagt til, að fjárveiting til að jafna námskostnað verði aukin og auknu fjármagni er veitt til Vísindasjóðs hjá Rannsóknaráði Íslands.
Að því er framhaldsskólana varðar hefur verið lagt til, að þar verði hagrætt og sparað. Liggja fyrir tillögur um aukið samstarf milli skóla og sameiningu í því skyni að nýta fjármuni betur og tryggja betur aðstöðu til náms. Eins og oft áður, þegar slíkar tillögur eru gerðar, mikla menn afleiðingarnar fyrir sér. Með öllu er ástæðulaust að líta þannig á, að verið sé að kippa grundvelli undan skólastarfi í einstökum landshlutum.
Mér finnst það til marks um lélegan málstað, að hamra á því, að tillögum um svonefnt endurinnritunargjald í framhaldsskólum sé sérstaklega stefnt gegn fötluðum. Höfuðatriðið er að gera innritun nemenda raunhæfari þannig að skólastarfið verði markvissara. Ég hef margoft sagt, að í reglum um þessa gjaldtöku verði tekið tillit til sérstakra aðstæðna.
Málflutningurinn um Lánasjóð íslenskra námsmanna ber að nokkru merki þess, að þeir, sem krefjast róttækustu breytinganna á útlánareglum sjóðsins beita næsta veikum rökum eða villandi máli sínu til stuðnings.
Við myndun ríkisstjórnarinnar var ákveðið, að lög og reglur um lánasjóðinn skyldu endurskoðuð. Var stofnað til nefndar með þátttöku fulltrúa beggja stjórnarflokkanna og námsmanna. Á vegum nefndarinnar hefur verið unnið mikið starf og er það von mín, að þar takist samstaða um mörg álitaefni, sem tengjast framkvæmd laganna frá 1992.
Ljóst er, að á borðinu eru tvær meginkröfur um breytingu á lögunum. Í fyrsta lagi, að dregið verði úr endurgreiðslubyrði námslána og hins vegar að komið verði á svonefndum samtímagreiðslum lánanna.
Herra forseti!
Ég er þeirrar skoðunar, að ljúka beri endurskoðun laganna með ákvörðun um, að auknu fé verði veitt úr ríkissjóði til Lánasjóðs íslenskra námsmanna. Ég tel, að þessum fjármunum eigi fyrst og fremst að verja til að draga úr endurgreiðslubyrðinni. Þótt námslán séu niðurgreidd af ríkissjóði um helming, er endurgreiðslubyrðin tilfinnanleg.
Í umræðum um áhrif þess, að hætt var svonefndum samtímagreiðslum árið 1992, hefur kostnaður námsmanna af breytingunni verið ýktur. Þar líta menn einkum á þann kostnað, sem námsmaður ber af því að brúa bil, þar til greiðslu námsláns úr lánasjóðnum kemur og tala því um óhagræði af eftirágreiðslum.
Raunverulegur vaxtakostnaður námsmanna vegna þessa er innan við 0,4% á ári vegna þess, að ríkið greiðir niður vexti með framlögum til lánasjóðsins, tryggir hámark tekjutengdrar endurgreiðslu og námsmenn fá vaxtaauka, sem nemur áföllnum vöxtum vegna eftirágreiðslu lánanna. Þetta framlag ríkisins reiknast nú rúmlega 50% af árlegum útlánum. Raunverulegur vaxtakostnaður námsmanns, sem hefur lokið fjögurra ára námi, er því aðeins 1500 krónur af hverjum 400.000 krónum. Þetta kostnaðardæmi kemur aðeins hagstæðara út fyrir námsmann, sem lokið hefur fimm ára námi, og er að sama skapi aðeins óhagstæðara fyrir þann, sem hefur lokið þriggja ára námi.
Ýmsum vaxa í augum tekjur bankakerfisins af því að brúa þetta bil með lánsfé, en þær eru taldar nema um 40 milljónum króna á ári og greiðir ríkissjóður um helming fjárhæðarinnar. Hugsanlega mætti lækka þessa fjárhæð verulega með útboðum og samningum við banka, gætu lánasjóðurinn eða samtök námsmanna beitt sér fyrir því.
Þegar lögunum var breytt 1992 var sett krafa um námsframvindu. Í henni felst, að lán er ekki greitt úr lánasjóðnum, fyrr en uppfylltri þessari kröfu. Þess vegna er talað um eftirágreiðslu. Með hinni nýju skipan hefur tekist að spara hundruð milljóna , koma í veg fyrir hrun námslánakerfisins og tryggja festu í starfi Lánasjóðs íslenskra námsmanna. Spyrja má hvort ekki sé verjandi að leggja á sig nokkurn aukakostnað til að ná þessu markmiði. Eins og sjá má af þeim tölum, sem ég nefndi hér að framan, er hér ekki um mikinn fórnarkostnað að ræða og getur hann ekki skipt sköpum um afstöðu manna til hinna ólíku greiðslukerfa.
Það, sem kallað hefur verið samtímagreiðslukerfi, er í raun fyrirframgreiðslukerfi, því að námsmenn fá lán samkvæmt því, áður en námsárangri er náð. Í hreinu samtímagreiðslukerfi í þessum skilningi felst, að námsmenn, sem sækja um lán, fá mánaðarlegar greiðslur frá upphafi misseris. Ef halda á til streitu kröfu um námsframvindu í slíku kerfi, verður að gera upp stöðuna eftirá, meta námsframvindu og krefjast endurgreiðslu á þeim hluta, sem námsmaður hefur fengið umfram skil á árangri. Sá, sem einungis hefur skilað 75% árangri greiðir 25% til baka, og sá, sem ekki hefur náð lágmarksárangri ætti að greiða allt til baka.
Í því kerfi, sem gilti til 1992, var ekki gengið þannig til verks að innheimta ofgreidd lán af námsmönnum heldur var búið til hugtakið árangursskuld og gátu námsmenn ekki fengið námslán að nýju, fyrr en árangursskuld hafði verið unnin upp með því að skila þeim einingum, sem uppá vantaði. Mikill fjöldi námsmanna lauk námslánasögu sinni með árangursskuld.
Ég tel óskynsamlegt að hverfa aftur inn á þessa braut og afnema skýrar kröfur um námsframvindu, áður en lánasjóðurinn innir greiðslu af hendi til námsmanns. Núverandi kerfi gerir í senn kröfur til nemenda og skóla án þess að um nokkra ósanngirni sé að ræða. Svonefnt samtímagreiðslukerfi er flókið og erfitt í framkvæmd og raunar hefur ekki verið sýnt fram á með neinum lagatexta, hvernig í raun er unnt að ná markmiðum þess, nema með því að stofna fjárhag lánasjóðsins á ný í mikla óvissu. Er það mat starfsmanna sjóðsins, að útgjöld ríkissjóðs til hans mundu aukast um hundruð milljónir króna yrði horfið frá núverandi kerfi. Miðað við þrönga stöðu ríkissjóðs og brýna þörf skólakerfisins fyrir aukna fjármuni tel ég glapræði að taka slíka fjárhagslega áhættu.
Herra forseti!
Á árinu 1992 var vissulega gripið til úrræða, sem þrengdu hag visðkiptavina Lánasjóðs íslenskra námsmanna. Enginn neitar því. Þessar ráðstafanir fólust í því að taka upp vexti á námstíma, innleiða strangar kröfur um námsframvindu og herða reglur um endurgreiðslur. Við þetta minnkaði árleg fjárþörf lánasjóðsins úr ríkissjóði um nokkur hundruð milljónir króna.
Tölur um virka nemendur í Háskóla Íslands á árunum 1988 til 1995 benda ekki til þess, að breytingar á lánasjóðnum hafi raskað árlegri fjölgun þessara nemenda í skólanum. Jafnhliða hefur virkum nemendum við aðra skóla á háskólastigi einnig fjölgað, eins og til dæmis við Háskólann á Akureyri.
Ég ætla síður en svo að oftúlka þessar nemendatölur, enda er sá málstaður, sem ég flyt hér þess eðlis, að ekki þarf neinar ýkjur til að fegra hann. Auðvitað er ekki unnt að útiloka, að nokkrir tugir námsmanna kunni að hafa horfið frá námi eða ekki hafið nám af ótta við hertar námslánareglur. Þegar málið er skoðað hlutlægt, er hins vegar ekki unnt að komast að annarri niðurstöðu um málefni lánasjóðsins en þeirri, að umræðurnar um þungbær lánakjör hans hafi verið miklu neikvæðari en réttmætt er. Er ekki ólíklegt, að þessar neikvæðu umræður hafi jafnvel ráðið meiru um ákvarðanir manna um að fara ekki nám vegna reglna um lánasjóðinn en efni reglnanna sjálfra.
Að lokum vil ég árétta þá skoðun mína, að ég tel nú sterk rök hníga að því, að fjárveitingar skuli auknar úr ríkissjóði til Lánasjóðs íslenskra námsmanna í því skyni að létta enn frekar undir með viðskiptavinum hans. Þar tel ég mestu skipta að líta til endurgreiðslubyrðarinnar en hrófla ekki við þeim skynsamlegu meginreglum, sem mótast hafa um útgreiðslu lána.