Norðurslóðir: lágspenna og stórveldakapphlaup
Morgunblaðið, 21. ágúst 2020.
Tvær athyglisverðar fréttir um hugsanlegar tengingar frá norðlægum norskum bæjum alla leið austur til Kína birtust nýlega á norsku vefsíðunni Barents Observer þar sem vel er sagt frá því sem gerist hér fyrir norðan Ísland.
Fyrri fréttin frá 6. ágúst snertir bæinn Narvík þar sem er í senn stórskipahöfn og járnbrautarstöð með tengingu til Svíþjóðar og Finnlands. Bærinn kom mjög við sögu síðari heimsstyrjaldarinnar við hernám Þjóðverja á Noregi vegna misheppnaðra tilrauna Breta til að hindra að þeir næðu Narvík, útflutningshöfn fyrir járngrýti frá Svíþjóð.
Þriðjudaginn 4. ágúst var gámi frá kínversku borginni Hefei fagnað í Narvík eftir rúmlega tveggja vikna ferðalag þangað. Í Noregi tóku á móti gáminum áhugamenn um þróun flutningaleiðar frá Kína um Kazakhstan, Rússland og Finnland með dreifingarhöfn í Narvík. Þar sé allt sem þarf, lestartengingar við Finnland og Svíþjóð og stórskipahöfn.
Í fyrsta kínverska gáminum voru húsgögn fyrir norskt fyrirtæki. Tilraunagámurinn var fluttur með vöruflutningabíl síðasta spölinn (1.269 km) frá Helsinki en lestarflutningar eiga að hefjast um leið og eftirspurn leyfir. Flutningstíminn frá Kína með lest er sagður 15 til 17 dagar en einn og hálfur mánuður með skipi. Þá sé mun ódýrara að flytja með lest, 30 til 40% en með skipi, og sjö sinnum ódýrara en með flugi.
Það var ekki fyrr en í desember 2019 sem Rússar heimiluðu að flytja mætti með lestum um land sitt varning sem fellur undir viðskiptabann þeirra gagnvart Vesturlöndum. Hve lengi leyfið gildir kemur í ljós en er á meðan er.
Hin fréttin snertir bæinn Kirkenes við landmæri Noregs og Rússlands. Rússneskt rannsóknarskip lagði 6. ágúst úr Kirkenes-höfn í leit að ákjósanlegri leið fyrir ljósleiðara á íshafsbotni fyrir norðan Rússland. Yrði Kirkenes enda- og dreifingarstöð fyrir 14.000 km fjarskiptastreng til Japans. Næstu þrjá mánuði yrði áhöfn skipsins við rannsóknir á 6.500 km löngu svæði undan norðurströnd Rússlands. Finnska fyrirtækið Cinia stendur að rannsókninni ásamt MegaFon í Rússlandi. Vonir standa til að strengurinn komist í gagnið árið 2023.
Rússneska rannsóknarskipið Professor Logastjeff sem siglir fyrir norðan Rússland í leit að besta legustað fyrir ljósleiðara frá Japan.
Cinia og MegaFon sömdu snemma árs 2019 um lagningu strengsins og er talið að framkvæmdin kosti 1,2 milljarða evra. Fjármagn fáist frá Noregi, Þýskalandi og Japan og segja forráðamenn verksins að ekki sé vandkvæðum bundið að afla þess takist að sannfæra fjárfesta um að ekki sé of áhættusamt að leggja streng við erfiðar heimskautaaðstæður en það hafi aldrei verið gert áður.
Í Kirkenes binda menn vonir við að hýsa endastöð strengsins og hún skapi góða starfsaðstöðu fyrir gagnaver.
Fyrir nokkru kynntu finnskir athafnamenn áform um lestargöng undir Finnska flóa milli Tallinn, höfuðborgar Eistlands, og Helsinki, höfuðborgar Finnlands, og þaðan lestarteina norður til Kirkenes. Eistlendingar banna lestargöngin og brautin til Kirkenes fær lítinn hljómgrunn. Var rætt um að Kínverjar kæmu að þessum framkvæmdum undir hatti pólitíska fjárfestingaverkefnisins sem kennt er við belti og braut.
Bandaríkjamenn á völlinn
Þegar Donald Trump tók við embætti Bandaríkjaforseta í janúar 2017 sagði Robert Papp, fv. yfirmaður bandarísku strandgæslunnar, af sér sem norðurslóðastjóri í bandaríska stjórnarráðinu. Ekki var skipað í embættið að nýju fyrr en nú í ágúst þegar gamalreyndur diplómati, James DeHart, settist í það. Á blaðamannafundi 5. ágúst sagði hann: „Markmið okkar fyrir svæðið er að það verði friðsælt og lágspennusvæði og að náin samvinna verði meðal norðurskautsþjóðanna.“
Þessi sjónarmið falla að stefnu allra Norðurlandanna. Þau vilja að í Norðurskautsráðinu sé gengið fram undir því höfuðmarkmiði að halda norðurslóðum sem lágspennusvæði. Þegar norrænar yfirlýsingar í þessa veru eru lesnar kemur einnig fram að stórveldakapphlaup kunni að raska ró á svæðinu. Best sé að vera við öllu búinn.
Orð DeHarts um lágspennu eru mildari en boðskapurinn sem ráðherra hans, Mike Pompeo, flutti í Rovaniemi í Finnlandi í maí 2019. Bandaríski utanríkisráðherrann varaði af þunga við hervæðingu Rússa á norðurslóðum og tilraunum Kínverja til að gera sig gildandi þar, þeir væru hvorki né yrðu norðurslóðaþjóð.
DeHart sagði að skoða ætti skipun sína í embættið í tengslum við ýmislegt annað á sviði utanríkis- og varnarmála sem gerst hefði nýlega í Washington til að skerpa bandaríska hagsmunagæslu á norðurslóðum. Segja mætti að sumarið 2020 markaði þar þáttaskil.
Hann benti á að á undanförnum tveimur mánuðum hefði Bandaríkjastjórn kynnt alhliða og samhæfða diplómatíska stefnu og aðgerðir í norðurslóðamálum. Þar á meðal væri tilkynning frá forsetaembættinu frá 9. júní 2020 um að frá og með 2029 ætti Bandaríkjastjórn flota ísbrjóta.
Bandaríska utanríkisráðuneytið hefur opnað ræðisskrifstofu í Nuuk á Grænlandi og sagði DeHart að það væri eftirtektarvert skref í ljósi þröngs fjárhags ráðuneytisins.
Mike Pompeo utanríkisráðherra var í Kaupmannahöfn á dögunum og bar norðurslóðir hátt í samtölum hans við danska ráðamenn, hann hitti auk þess utanríkisráðherra Færeyja og Grænlands.
Bandaríski flugherinn birti norðurslóðastefnu sína í júlí 2020.
Bandaríski norðurslóðastjórinn sagði að tvær meginástæður væru fyrir þessum þunga í norðurslóðastefnu Bandaríkjastjórnar nú: (1) auðveldara væri að nýta auðlindir og stunda siglingar á norðurslóðum en áður vegna umhverfisbreytinga; (2) geópólitískt umrót vegna herstyrks Rússa og norðursóknar Kínverja.
„Þegar litið er til þess hvernig Kínverjar hafa staðið að fjárfestingu og viðskiptum annars staðar í heiminum held ég að við þurfum að sýna mikla aðgát og vera á verði vegna áhrifa sem þetta kann að hafa á þá vönduðu stjórnarhætti sem við öll viljum að einkenni norðurslóðir,“ sagði DeHart.
Leikmönnum raðað
Leikmönnum er raðað upp fyrir keppni. Norsk bæjarfélög styrkja stöðu sína sem mikilvægar enda- og dreifingarstöðvar fyrir Kyrrahafssamskipti. Íslensk fyrirtæki og áhugamenn hljóta að taka mið af þessu.
Bandaríkjastjórn var seinni á völlinn en aðrir en hefur nú skipað liðsstjóra af sinni hálfu sem á að halda saman öllum þráðum á heimavelli samhliða því sem hann sækir fram annars staðar. Bandaríski flotinn og flugherinn gegna lykilhlutverki í þágu stöðugleika á Norður-Atlantshafi sem er opið til Norður-Íshafs með Ísland sem miðpunkt.
Í Norðurskautsráðinu aðhyllast sjö af átta aðildarríkjum sömu grundvallargildi: lýðræðislega stjórnarhætti, réttarríkið og virðingu fyrir mannréttindum. Rússland hefur sérstöðu að þessu leyti.
Atburðir utan svæðisins hafa áhrif. Xi Jinping Kínaforseti flutti fyrstur þjóðarleiðtoga Alexander Lukasjenko heillaóskir með sjötta sigurinn í forsetakosningum í Hvíta-Rússlandi. Hann og Vladimir Pútin Rússlandsforseti veittu kosningasvindlinu gæðastimpil.
Það er styttra frá Helsinki til Minsk (715 km) en til Narvíkur. Allt sem gerist í Hvíta-Rússlandi mælist á pólitískum norrænum skjálftamælum og nær því til norðurslóða og stórveldakapphlaupsins þar.