Menningarfrömuður á Sauðárkróki
Morgunblaðið, laugardagur 25. september 2021
Eyþór Stefánsson tónskáld ****-
Eftir Sölva Sveinsson. Innb. 327 bls., ljósmyndir, heimildaskrá, nafnaskrá. Útgefandi: Sögufélag Skagfirðinga, Sauðárkróki, 2021.Sögufélag Skagfirðinga er elsta héraðssögufélag landsins. Það var stofnað árið 1937. Félagið hefur gefið út meira en 100 rit um sögu Skagafjarðar. Nýjasta bók félagsins er Eyþór Stefánsson, tónskáld – Ævisaga eftir Sölva Sveinsson, fyrrverandi skólameistara. Bókin er gefin út í tilefni 150 ára byggðarafmælis Sauðárkróks.
Eyþór Stefánsson (1901-1999) lét víða að sér kveða í heimabæ sínum. Hann var kennari og burðarás tónlistar-, kirkju- og leiklistarstarfs á Sauðárkróki. Öðrum þræði er bókin því annáll blómlegs starfs á öllum þessum meginsviðum menningarlegs samfélags. Fámennur en samhentur hópur karla og kvenna fékk miklu áorkað með listrænu framlagi. Þá tókst að skapa starfinu umgjörð sem höfðaði til margra.
Sæluvikan á Sauðárkróki kom til sögunnar árið 1945 og leysti af hólmi skemmtanir sem tengdust árlegum sýslufundi Skagfirðinga, sýslufundarvikunni. Öll félög sem stóðu fyrir skemmtanahaldi á Króknum sammæltust þá um að færa Sæluviku inn á dagatalið, hún skyldi hefjast 10. mars ár hvert eða þar um bil.
Vikan varð þjóðkunnur menningarviðburður og er það enn. Í vor var hún til dæmis vikuna 25. apríl til 1. maí 2021 með örlítið breyttum hætti vegna faraldursins.
Eyþór kom fyrst fram á leiksviðið árið 1917, 16 ára gamall. Alls birtist hann í 118 hlutverkum á ferli sínum, stjórnaði tugum leiksýninga og hlaut gullmerki Félags íslenskra leikara. Af fræðilegri nákvæmni er þessi þáttur í leiklistarsögu þjóðarinnar rakinn.
Þá segir einnig frá hlut Eyþórs sem organista og stjórnanda kirkjukórsins frá árinu 1929 til 1972. Þeir sr. Helgi Konráðsson, prestur frá 1934, voru aldavinir og létu að sér kveða út fyrir veggi kirkjunnar með samstarfi sínu. Eyþór samdi lög við ljóð sr. Helga.
Sr. Þórir Stephensen náði kjöri að sr. Helga látnum árið 1959 og áttu þeir Eyþór góða samvinnu: „Messum fjölgaði á starfsárum hans og kirkjusókn jókst. Eyþór hafði nóg að starfa,“ segir á s. 209. Eftir að sr. Þórir hætti 1971 varð lægð í kirkjustarfi á Sauðárkróki. Tíu árum síðar rættist úr þegar sr. Hjálmar Jónsson hlaut kosningu sem prestur á Sauðárkróki. Sjálfur sótti Eyþór síðast messu árið 1994.
Frásögnin af leiklist og kirkjustarfi er aðeins brot af texta bókarinnar. Meginefnið snýr að Eyþóri sjálfum, tónsmíðum hans og fjölskyldu. Með einstöku áræði, dugnaði og sköpunargáfu ávann Eyþór sér virðingu sem tónskáld og menningarfrömuður. Alls ekki lá í hlutarins eðli að svo langt mætti ná á þeim brautum á fyrri hluta 20. aldar á Sauðárkróki.
Stefán Íslandi kemur víða við sögu í bókinni og er helgaður séstakur kafli. Þeir Eyþór voru frændur og Stefán lauk árlegum söngferðum sínum um landið á Sauðárkróki. Jók það áhuga á flutningi tónlistar í bænum. Stebbi söngur, eins og tenórinn frægi er kallaður í bókinni, tók ástfóstri við lög Eyþórs og kom þeim á meira flug en ella hefði orðið.
Vitnað er í bréfaskipti þeirra frænda en Eyþór hélt auk þess
dagbækur mjög skipulega frá 1959 til 1994 og um fyrri utanferð
sína, til Hamborgar árið 1934. Hann naut þar vinsemdar og
leiðsagnar Björns Kristjánssonar, sem ættaður var frá Sauðárkróki,
og konu hans Hermínu Sigurgeirsdóttur píanóleikara. Opnaði
dvölin í Þýskalandi honum nýjar listrænar víddir enda nýtti hann
hverja stund til að njóta tónleika, sviðslista og kirkjutónlistar.
Hjónin Eyþór og Sigríður Anna Stefánsdóttir, Sissa,
(1905-1992), voru einstaklega samhent. „Lífið var í föstum skorðum.
Hann fer í skólann, hún í búðina. Hann æfði sig í kirkjunni, hún
iðjaði eitthvað heima. Svo hægðist um þegar þau drógu sig út úr
skarkala atvinnulífsins. En lífið var áfram bundið föstum venjum.
Þau gengu mikið, skruppu í bankann, litu inn á pósthúsið þar sem þau
áttu pósthólf nr. 51 og fyrsta símanúmerið þeirra var líka 51.“ (s.
142.)
Sölvi bregður upp ljóslifandi myndum af þeim hjónum, virðuleika þeirra og háttvísi. Vegna sjóndepru gekk Eyþór jafnan fast við hlið Sissu og þegar heilabilun sótti að henni veitti hann henni aðstoð og leiðsögn eins lengi og hann megnaði.
Virðing og vinsældir Eyþórs sem tónskálds vörpuðu menningarlegri birtu á Sauðárkrók. Sérstakur kafli í bókinni er helgaður stórafmælum Eyþórs. Sölvi minnist sem drengur blysfarar á sextugsafmælinu. „Eyþór og Sissa komu út á stéttina, prúðbúin að vanda.“ Síðar segir: „Það fór ekki fram hjá Króksurum að Eyþór yrði sjötugur í janúar 1971, hvað þá fjölskyldunni.“ Raunar fóru stórafmælin ekki fram hjá neinum sem hlustuðu á einu útvarpsstöð landsmanna á þessum tíma. Ríkisútvarpið sendi út sérstakar dagskrár í tilefni þeirra. Heiðursskjölum og nafnbótum rignir yfir afmælisbarnið auk fálkaorðunnar. Við dagbókina segir Eyþór að hann sé „hálf smeykur við allt þetta lof“ þegar honum er tilkynnt um orðuna og einnig: „Þetta breytir í engu neinu fyrir mér, ég er og verð hinn sami Eyþór.“
Sölvi segir dagbókina sýna að Eyþór hafi alla tíð verið „orðvar maður og agaður“. Stíll Sölva tekur mið af þessu og hann er skýr og auðlesinn. Röðun á efni bókarinnar hefur kostað heilabrot við miðlun á fróðleik vegna byggðarafmælis með ævi og störf Eyþórs sem leiðarstef. Vegna þess hve þeir Eyþór og Sölvi eru orðvarir er aðeins ýjað að því sem kann að vera óvild milli manna. Til að raska ekki því yfirbragði hefði mátt sleppa texta eftir Harald Björnsson leikara sem segir raunar meira um hann sjálfan en leiksýningu sem hann ræðir.
Með myndum er lýst þróun byggðar á Sauðárkróki. Þar má einnig sjá fjölmarga Króksara og gesti þeirra. Fyrir mig sem var í sveit í Skagafirði á sjötta áratugnum vakti margt, ekki síst myndir af einstaklingum, góðar minningar. Ég minnist Guðrúnar, dóttur þeirra hjóna, sr. Helga, Guðjóns bakara, Kára Jónssonar o.fl., o.fl. Mér var auðvitað bent á Fögruhlíð, hús þeirra Eyþórs og Sissu.
Sérstaklega þótti mér skemmtilegt að sjá myndina á s. 260 af Steindóri í Birkihlíð og Elinóru, konu hans, með þeim Sissu og Eyþóri. Þegar farið var í göngur frá Reynistað var alltaf áð og safnast saman árla morguns í Birkihlíð og þaðan haldið út á Krók undir forystu fjallkóngsins, Steindórs. Í Gönguskörðum skipulagði hann smölun í Staðarfjöllum og sendi hvern mann á sinn stað.