Farsæll varnarsamningur í 70 ár
Morgunblaðið, föstudagur 30. apríl 2021.
Um þessar mundir fyrir 70 árum var lögð lokahönd á varnarsamning Íslands og Bandaríkjanna sem var ritað undir 5. maí 1951. Fyrstu hermennirnir í liðinu sem síðan sat í Keflavíkurstöðinni til 30. september 2006 komu hingað 7. maí 1951.
Í inngangi samningsins, sem er aðeins átta greinar, segir að þar sem Íslendingar geti ekki sjálfir varið land sitt en reynslan hafi sýnt að varnarleysi lands stofni öryggi þess sjálfs og friðsamra nágranna þess í voða og þar sem tvísýnt sé um alþjóðamál hafi Norður-Atlantshafsbandalagið (NATO) farið þess á leit við Íslendinga og Bandaríkjamenn að þeir geri ráðstafanir til að látin verði í té aðstaða á Íslandi til varnar landinu og þar með einnig til varnar svæði því sem Norður- Atlantshafssamningurinn, stofnskrá NATO, taki til með sameiginlega viðleitni NATO-ríkjanna til að varðveita frið og öryggi á því svæði fyrir augum. Varnarsamningurinn var gerður samkvæmt þessum tilmælum. Fyrir hönd NATO og samkvæmt skuldbindingum sínum með stofnsamningi NATO tóku Bandaríkjamenn að sér að gera ráðstafanir til varnar Íslandi og Íslendingar skuldbundu sig til að láta í té þá aðstöðu í landi sínu sem báðir aðilar væru ásáttir um að væri nauðsynleg.
Um miðjan nóvember 1950 beindu hernaðaryfirvöld NATO þeim tilmælum til bandarískra og íslenskra stjórnvalda að semja sín á milli um varnir Íslands. Í janúar 1951 kynntu herforingjar NATO íslenskum stjórnvöldum hernaðaráætlanir þar sem sagði að næðu Sovétmenn tangarhaldi á Íslandi með skyndiárás þyrfti 84.000 manna lið til að hrekja þá af landi brott. Um miðjan janúar 1951 svöruðu íslensk stjórnvöld fulltrúum NATO að þau væru reiðubúin að hefja samningaviðræður á þeim grundvelli sem fulltrúar bandalagsins höfðu kynnt. Þá lýstu fulltrúar Bandaríkjastjórnar hlutverki liðsins svo að það mundi vernda flugvellina, samgönguleiðir, hafnir og olíugeyma í Reykjavík og Keflavík.
Þegar á reyndi var minni andstaða á pólitískum vettvangi við gerð varnarsamningsins 1951 en aðildina að NATO árið 1949. Síðar varð brottför varnarliðsins hins vegar samstarfsskilyrði af hálfu Alþýðubandalagsins við myndun ríkisstjórna allt til ársins 1978, það er 1956 og 1971. Á árinu 1974 lýstu 55.522 íslenskir kjósendur stuðningi við dvöl varnarliðsins með því að rita undir áskorun Varins lands. Eftir það féll Alþýðubandalagið frá kröfunni um brottför liðsins en beindi þess í stað gagnrýni að framkvæmdum í þágu þess. Leifar þeirrar stefnu sjást nú hjá VG.
Með varnarsamningnum féll Keflavíkursamningurinn svonefndi frá 7. október 1946 milli Íslands og Bandaríkjanna um bráðabirgðaafnot af Keflavíkurflugvelli úr gildi. Íslendingar tóku í sínar hendur stjórn og ábyrgð á almennri flugstarfsemi á Keflavíkurflugvelli. Tryggt skyldi að flugvöllurinn yrði „jafnframt notaður í þágu varnar Íslands“.
Bandaríkjastjórn vildi ekki uppsagnarákvæði í samninginn heldur að hann gilti jafnlengi og NATO starfaði. Íslensk stjórnvöld vildu hafa rétt til uppsagnar og er það unnt með 18 mánaða fyrirvara. Áður en til uppsagnar kemur þarf að afla umsagnar Atlantshafsráðsins, utanríkisráðherra NATO-ríkjanna, um hvort hún samræmist hernaðaráætlunum bandalagsins. NATO hefur þó ekkert úrslitavald í málinu og getur því ekki komið í veg fyrir einhliða uppsögn. Í tíð tveggja vinstri stjórna 1956-58 og 1971-74 hefur reynt á þetta ákvæði en í báðum tilvikum runnu áform um uppsögn út í sandinn.
Bandarískir hermnenn í Keflavíkurstöðinn.
Farsælt samstarf
Varnarsamningurinn er óbreyttur eftir 70 ár. Bókanir hafa verið gerðar við samninginn eins og á tíunda áratugnum um dvöl bandarískra orrustuþotna hér og síðan nú á öðrum áratug 21. aldar um framkvæmdir við nýjar og gjörbreyttar aðstæður á Keflavíkurflugvelli.
Tekið var fram í yfirlýsingu sem utanríkisráðherrar Íslands og Bandaríkjanna rituðu undir í Washington 11. október 2006 í tilefni af brottför varnarliðsins að varnarsamningurinn frá 5. maí 1951 gilti áfram og skuldbindingar ríkjanna samkvæmt honum. Þá var til dæmis ákveðið að á Keflavíkurflugvelli yrði sérstakt öryggissvæði til reiðu fyrir Bandaríkjaher og bandamenn Íslendinga í NATO.
Í þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland sem alþingi samþykkti 13. apríl 2016 segir „að varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna frá 1951 tryggi áfram varnir Íslands og áfram verði unnið að þróun samstarfsins á grundvelli samningsins þar sem tekið verði mið af hernaðarlegum ógnum, sem og öðrum áhættuþáttum þar sem gagnkvæmir varnar- og öryggishagsmunir eru ríkir“.
Varnarmálalög um stjórnsýslu varnarmála á íslensku yfirráðasvæði og samstarf og samskipti íslenskra stjórnvalda við erlend ríki, hermálayfirvöld og alþjóðastofnanir á sviði öryggis- og varnarmála tóku gildi 31. maí 2008 og degi síðar tók varnarmálastofnun utanríkisráðuneytisins til starfa.
Verkefni stofnunarinnar voru meðal annars rekstur íslenska loftvarnakerfisins, þátttaka í samræmdu loftrýmiseftirliti og loftrýmisgæslu NATO, rekstur, umsjón og hagnýting öryggissvæða og mannvirkja, undirbúningur og umsjón varnaræfinga hérlendis, þátttaka í starfi nefnda og undirstofnana NATO, verkefni sem varða framkvæmd varnarsamningsins, samstarf við alþjóðastofnanir og framkvæmd alþjóðasamþykkta á sviði varnarmála, ráðgjöf til utanríkisráðuneytisins og samstarf við háskóla og alþjóðleg samtök.
Með samkomulagi utanríkisráðherra og innanríkisráðherra frá 11. desember 2010 tók landhelgisgæslan að sér flest verkefni varnarmálastofnunar við niðurlagningu hennar.
Áður en landhelgisgæslan tók við þessu verkefni höfðu starfsmenn hennar strax í nóvember 2006 æft með liðsmönnum bandaríska flotans. Voru þetta til dæmis samræmdar aðgerðir skips og þyrlu gæslunnar með eftirlitsflugvél bandaríska flotans (P-3 Orion) við leit og björgun á sjó og landi sem og við eftirlit með umferð skipa innan efnahagslögsögunnar.
Frá árinu 2008 hefur landhelgisgæslan verið tengiliður við NATO-flugsveitir sem koma hingað til loftrýmisgæslu, við stjórnendur kafbátaleitarvéla sem nota Keflavíkurflugvöll auk þátttöku í æfingum, til dæmis æfingunni miklu Trident Juncture 2018. Óhjákvæmilegt er að skerpa á þessu hlutverki gæslunnar.
Allt gerist þetta innan ramma NATO-aðildarinnar og varnarsamningsins á grundvelli hennar. Samningurinn hefur því staðist tímans tönn.
Fjölbreytt samstarf
Utanríkisráðuneytið kom á sínum tíma fram gagnvart bandaríska varnarmálaráðuneytinu fyrir öll íslensk ráðuneyti og stóð að öllum rekstri á Keflavíkurflugvelli. Frá árinu 2006 breyttist þessi skipan. Löggæsla féll undir dómsmálaráðuneytið, tollgæsla undir fjármálaráðuneytið og rekstur flugvallarins undir samgönguráðuneytið. Utanríkisráðuneytið hélt hernaðarlega þættinum, varnarmálunum.
Þá var stofnað til reglulegs samráðs af hálfu Íslendinga um varnar- og öryggismál við vinveittar nágrannaþjóðir. Gengið var til samstarfs við norrænu ríkin undir merkjum NORDEFCO á árinu 2009. Tengsl við Eystrasaltsríkin hafa styrkst. Fyrir nokkrum dögum, 20. apríl, urðu Íslendingar tíunda þjóðin í samstarfi um öryggis- og varnarmál sem Bretar leiða undir merkjum sameiginlegrar viðbragðssveitar (e. Joint Expeditionary Force, JEF).
Fyrir rúmum tveimur árum rituðu Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra og Jeremy Hunt, þáverandi utanríkisráðherra Bretlands, undir samkomulag milli Íslands og Bretlands um að efla tvíhliða samstarf ríkjanna í varnar- og öryggismálum.
Þetta fjölbreytta samstarf fellur að varnarsamningnum. Utanríkisráðuneytið tekur stefnumótandi ákvarðanir varðandi samninginn, borgaralega framkvæmdin af Íslands hálfu frá degi til dags er hins vegar réttilega hjá landhelgisgæslunni.