Bókmenntahringferð með Halldóri
Morgunblaðið, laugardagur 4. september 2021.
Sagnalandið ***½-
Eftir Halldór Guðmundsson og Dag Gunnarsson. Kilja, 301 bls., ljósmyndir, nafnaskrá. Útg. Mál og menning, Rvk. 2021.
Bókmenntahringferð um landið er undirtitill bókarinnar Sagnalandið þar sem Halldór Guðmundsson, rithöfundur og menningarfrömuður, segir sögu 29 staða hér á landi og eins í Manitoba, Kanada. Frásögn Halldórs er persónuleg og bókmenntaleg en vísar einnig til sögu, menningar og náttúru. Stíll Halldórs er góður, auðlesinn og skemmtilegur.
Miklum fróðleik er miðlað og sjónarhornið oft nýstárlegt. Bókin er ríkulega skreytt ljósmyndum Dags Gunnarssonar. Umbrotið er vel heppnað og frágangur að öðru leyti en því að blaðsíðutöl eru prentuð svo dauf að erfitt er að sjá þau.
Halldór skrifaði bókina að ósk þýsks forlags sem vildi bókmenntalega ferðabók um Ísland. „Þau gáfu mér alveg frjálsar hendur,“ sagði Halldór í samtali við Morgunblaðið.
Corso forlagið í Hamborg er þýski útgefandinn og kynnir bókina í þýskri þýðingu Kristofs Magnussonar með þeim orðum að eigi Ísland í hlut megi skipta Þjóðverjum í tvo hópa: Þá sem hafi farið þangað og hina sem hafi áhuga á að fara þangað. Bókin höfði til beggja hópa. Án þess að draga það í efa höfðar bókin einnig vel til íslenskra lesenda.
Að velja 29 staði á Íslandi í bókmenntalega ferðabók kallar á íhugun og að höfundur hafi góð kynni af hverjum stað fyrir sig. Víða lýsir Halldór persónulegum kynnum eða ættartengslum við staði. Norræn goðafræði og Íslendingasögur eru honum einnig leiðarstef og Halldór Laxness er oft nálægur í frásögninni.
Staðir Halldórs eru: Reykholt, Snæfellsjökull, Staðarhóll á Vesturlandi, Flatey á Breiðafirði, Rauðisandur, Álftafjörður við Ísafjarðardjúp, Þingeyrar, Beinahóll á Kili, Merkigil, Siglufjörður, Hörgárdalur, Flateyjardalur, Garður í Mývatnssveit, Ásbyrgi, Askja, Sænautasel, Skriðuklaustur, Borgarfjörður eystra, Hali, Lakagígar, Hveragerði, Þingvellir, Herdísarvík, Grindavík, Kleifarvatn, Bessastaðir, Mosfell, Gljúfrasteinn, Breiðholt og auk þess Árborg í Manitoba.
Fyrir íslenska lesendur er auðveldara en þýska lesendur að nefna staði eða höfunda sem þeir sakna. Hér má benda á að hvorki Skálholt né Hólar, biskups- og skólasetrin, eru nefnd til sögunnar. Hefði þó verið verðugt fyrir þýska lesendur að gera lútherstrúnni skil og áhrifum hennar á þróun íslenskrar tungu með biblíuþýðingunni. Ekki er minnst á Hallgrím Pétursson og Passíusálmana.
Sé leitað hnökra á verkinu skal staldrað við þrennt:
Undarlegt er að segja að segja á s. 53 að Múrinn, fangelsið, hafi síðar orðið „stjórnarráð Íslands“. Múrinn varð síðar Stjórnarráðshúsið með skrifstofum ráðherra og forseta.
Þess gætir að rithöfundar fái einkunn eftir stjórnmála- eða þjóðfélagsviðhorfum, á s. 204 þar sem sagt er frá höfundum í Hveragerði er Jóhannesi frá Kötlum lýst sem miklum ættjarðarvini. Þess er látið ógetið að hann orti „Sovét-Ísland, óskalandið, hvenær kemur þú?“ Hins vegar er sagt um Kristmann Guðmundsson að í sjálfsævisögu sinni sé „hann ekki laus við ofsóknarbrjálæði“.
Þegar fjallað er um Kleifavatn s. 239 segir: „Bók Halldórs Laxness Atómstöðin (1948) fjallar um þessi átök [vegna herstöðvarbeiðni Bandaríkjamanna] og varð reyndar til þess að bandarísk yfirvöld og íslenska utanríkisráðuneytið sameinuðust um að koma höfundinum í vanda vegna skattamála: þau mál voru ekki felld niður fyrr en árið sem Laxness hlaut Nóbelsverðlaunin.“
Málavextir voru þessir: Í skattframtali 1947 fyrir tekjuárið 1946 taldi Hallór Laxness hvorki fram tekjur sínar frá Bandaríkjunum né skilaði gjaldeyri, eins og honum var skylt. Yfirskattanefnd Gullbringu- og Kjósarsýslu óskaði því árið 1947 eftir upplýsingum frá honum, og eftir að þær fengust, var honum gert að greiða skatt af 15 þús. dala tekjum ytra. Laxness skaut málinu til ríkisskattanefndar, sem hækkaði álagninguna á hann verulega. Samkvæmt samningi yfirvalda við Laxness greiddi hann aðeins hluta af álagningunni í skatt. Gangur skattamálsins fellur ekki að því sem segir í bókinni Sagnalandið . Rækilega er gerð grein fyrir málinu í skýrslu, sem sýslumaðurinn í Gullbringu- og Kjósarsýslu sendi dómsmálaráðuneytinu í september 1949. Laxness fékk Nóbelsverðlaunin árið 1955.
Sagnalandið fellur vel að vaxandi áhuga Íslendinga á að ferðast um land sitt. Að þurfi hvatningu frá þýskum útgefanda til að bókin Sagnalandið sé skrifuð er áminning um að endurvekja áhuga okkar á því fjölmarga sem staðir hafa að geyma eða tengja má nafni þeirra.