Ný ríkisstjórn tekur ESB-aðildarmál af dagskrá stjórnmálamanna
Morgunblaðið 13. janúar 2016
Ný ríkisstjórn hefur litið dagsins ljós. Með henni verða þáttaskil í utanríkismálum. ESB-aðildarmálinu er enn á ný verið ýtt til hliðar. Það vaknar ekki til lífsins á ný nema flutt verði tillaga um aðild á alþingi, hún samþykkt á þingi og síðan í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Um þetta segir svo í stjórnarsáttmálanum frá 10. janúar 2017:
„Komi fram þingmál um þjóðaratkvæðagreiðslu um aðildarviðræður við Evrópusambandið eru stjórnarflokkarnir sammála um að greiða skuli atkvæði um málið og leiða það til lykta á Alþingi undir lok kjörtímabilsins. Stjórnarflokkarnir kunna að hafa ólíka afstöðu til málsins og virða það hver við annan.“
Evrópusambandinu var tilkynnt árið 2015 að umsóknin frá 2009 væri afturkölluð. Gunnar Bragi Sveinsson, þáv. utanríkisráðherra, gerði þetta í bréfi sem hann afhenti forráðamönnum ESB 12. mars 2015. Þar sagði að ríkisstjórn Íslands hefði samþykkt á fundi sínum 10. mars 2015 að hún hefði ekki í hyggju að taka upp aðildarviðræður við ESB á nýjan leik. Ríkisstjórnin teldi að Ísland væri ekki lengur í hópi umsóknarríkja og færi þess á leit við ESB að sambandið tæki hér eftir mið af því. Jafnframt var tekið fram að nýja stefnan kæmi í stað skuldbindinga þeirra sem gefnar hefðu verið í aðildarviðræðum fyrri ríkisstjórnar.
Fram að kosningunum 29. október 2016 voru Viðreisn og Björt framtíð þeirrar skoðunar að umsóknin frá 2009 væri enn í gildi og vildu að greitt yrði þjóðaratkvæði um hvort halda ætti áfram viðræðum við ESB á grundvelli hennar.
Stefna Viðreisnar gagnvarrt ESB hefur verið þessi: „Þjóðin kjósi strax um hvort ljúka skuli viðræðum um fulla aðild að Evrópusambandinu til þess að ná megi aðildarsamningi sem borinn verði undir þjóðina.“
Fylgi ESB-viðræðuflokkanna, Viðreisnar, BF og Samfylkingar, í kosningunum 29. október 2016 reyndist 23,4% (þar af 5,7% hjá Samfylkingu). Sjálfstæðisflokkurinn hlaut 29,1% fylgi. ESB-stefna hans ræður í stjórnarsáttmálanum.
Varla dettur nokkrum í hug að þingið blási lífi í dauðu umsóknina frá árinu 2009? Hreyfi meirihluti þingmanna sig í áttina að ESB fyrir árið 2020 verður ekkert formlegt skref stigið nema með samþykki meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Reistar hafa meiri girðingar gagnvart ESB-aðild en nokkru sinni. Þar ræður mestu reynslan frá 2009 og staðföst afstaða Sjálfstæðisflokksins.
Viðskiptahagsmunir gagnvart Bretum
Í stjórnarsáttmálanum er leyst úr viðkvæmu ESB-aðildarmálinu með sögulegri sátt milli stríðandi fylkinga sem að lokum deildu svo hart að leidddi til klofnings Sjálfstæðisflokksins. Í sáttmálanum segir einnig:
„Ríkisstjórnin mun byggja samstarf við Evrópusambandið á samningnum um Evrópska efnahagssvæðið. Fylgjast þarf vel með þróun Evrópusambandsins á næstu árum og gæta í hvívetna hagsmuna Íslands í samræmi við aðstæður hverju sinni. Sérstakan gaum þarf að gefa mögulegri úrsögn Bretlands úr sambandinu. Alþingi fylgist grannt með þróun mála í Evrópu og efli tengsl við systurstofnanir í öðrum Evrópuríkjum.“
Þetta er raunsæ afstaða og framkvæmd þessa liðar stjórnarsáttmálans hlýtur að taka mið af því hve mikilla viðskiptahagsmuna Íslendingar hafa að gæta gagnvart Bretum. Þróun þessara mála allra hlýtur að lokum að ráða miklu um hvort nokkrum dettur í hug að hreyfa við ESB-aðild að nýju á alþingi fyrir lok kjörtímabilsins.
Guðlaugur Þór Þórðarson, nýr utanríkisráðherra, hefur árum saman tekið þátt í EFTA-samstarfi þingmanna. Hann hefur því þekkingu á öllu sem þau mál varðar auk pólitískra tengsla á EFTA- og ESB-vettvangi sem ættu að nýtast vel.
Bretum og ESB-mönnum er ljóst að úrsögn Breta er ekki auðleyst mál. Það er ekki síður flókið fyrir gamalgrónar viðskiptaþjóðir Breta. Hér þurfa íslensk stjórnvöld að ganga fram af aðgát og framsýni.
NATO-aðildin og þjóðaröryggisráð
Samhliða því sem gætt er hagsmuna gagnvart Bretum og ESB ber að huga að Norður-Atlantshafssvæðinu í heild og breytingum þar, ekki síst í öryggismálum. Ráðstefnu- og fundaröð á vegum Varðbergs, Nexus og Alþjóðamálastofnunar HÍ haustið 2016 leiddi í ljós að eftir 25 ára hernaðarlegt slökunartímabil á norðurslóðum og Norður-Atlantshafi fer spenna vaxandi að nýju.
Í stjórnarsáttmálanum segir:
„Grunnstoðir utanríkisstefnu Íslands eru samstarf vestrænna ríkja, evrópskt og norrænt samstarf, aðild að Sameinuðu þjóðunum og NATO, varnarsamningurinn og friðar- og öryggissamstarf, samanber nýsamþykkta þjóðaröryggisstefnu.“
Við gerð sáttmála fráfarandi ríkisstjórnar Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks gleymdist að setja inn ákvæði um aðildina að NATO og varnarsamninginn. Það varð þó síður en svo til þess að stjórnin sinnti ekki öryggismálum. Bar þar hæst sameiginlega yfirlýsingu sem Lilja Alfreðsdóttir utanríkisráðherra og Robert O. Work, varavarnarmálaráðherra Bandaríkjanna, rituðu undir 29. júní 2016 um samstarf á sviði varnarmála. Yfirlýsingin rúmast innan tvíhliða varnarsamnings Íslands og Bandaríkjanna frá árinu 1951.
Fyrir utan að standa að þessari yfirlýsingu beitti fráfarandi stjórn sér fyrir samþykkt þingsályktunar og laga um þjóðaröryggismál. Kemur í hlut nýju ríkisstjórnarinnar að hrinda nýmælum á þessu sviði í framkvæmd og öll ráðuneytin þrjú sem þar skipta mestu, forsætis-, dómsmála- og utanríkisráðuneytin, lúta öll stjórn Sjálfstæðismanna. Flokkur þeirra hefur jafnan haft forystu í umræðum um öryggi og varnir landsins. Ábyrgð ráðherra hans er því mikil í öllu tilliti þegar stigin eru ný og mikilvæg skref í þessum efnum.
Verkefni þjóðaröryggisráðs
Lögbundin verkefni þjóðaröryggisráðs undir forystu forsætisráðherra eru:
1. að hafa eftirlit með því að þjóðaröryggisstefna fyrir Ísland sé framkvæmd í samræmi við ályktun Alþingis og er jafnframt samráðsvettvangur um þjóðaröryggismál.
2. að meta ástand og horfur í öryggis- og varnarmálum og fjalla um önnur málefni er varða þjóðaröryggi.
3. að stuðla að endurskoðun þjóðaröryggisstefnunnar eigi sjaldnar en á fimm ára fresti.
4. að beita sér í samvinnu við háskólasamfélagið, hugveitur og fjölmiðla fyrir opinni og lýðræðislegri umræðu um þjóðaröryggismál og eflingu fræðslu og upplýsingagjöf um þau mál.
Forsætisráðherra ber að sjá til þess að þessum verkefnum sé sinnt af þekkingu og myndugleika. Í öryggismálum leggja Íslendingar borgaralegan skerf af mörkum en óhjákvæmilegt er að þjóðaröryggisráðið ráði einnig yfir þekkingu á hernaðarlegum þáttum.
Þekkingin og reynslan innan íslenska stjórnkerfisins á framkvæmd öryggismála liggur mest á starfssviði dómsmálaráðuneytisins og stofnana þess. Að öðru leyti er þekkingin og reynslan, einkum varðandi hernaðarlegt samstarf, innan utanríkisráðuneytisins.
Að skapa hæfilegt jafnvægi á milli utanríkisráðuneytisins annars vegar og dómsmálaráðuneytisins hins vegar í varnarmálum er mikilvægt og hefur ef til vill ekki tekist til fulls. Undir forystu forsætisráðuneytsins verður að skilgreina verkaskiptingu, skerpa boðleiðir og skapa nauðsynlegt jafnvægi milli ráðuneyta sem bera ábyrgð á framkvæmdinni.