Lengi lifir í glæðum ESB-aðildarumsóknarinnar
Morgunblaðsgrein 7. apríl 2017
Stjórnmálasaga aðildarumsóknar Íslands að ESB er óskráð. Þetta er saga svartasta kaflans í sögu íslenskra utanríkismála. Sumir lýstu undrun yfir að ríkisstjórn Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar skyldi ekki strax vorið 2013 rjúfa öll tengsl við Evrópusambandið og segja á svipstundu skilið við stefnuna sem Jóhanna Sigurðardóttir og Steingrímur J. Sigfússon mótuðu með ESB-aðildarumsókninni sumarið 2009. Víst er að kjósendur veittu vorið 2013 skýrt umboð til að ljúka aðildarviðræðunum í eitt skipti fyrir öll.
Í stað þess að höggva strax á viðræðuþráðinn við ESB var hagfræðistofnun Háskóla Íslands falið að semja skýrslu um aðildarumsóknina og ferlið. Skýrslan kom út í febrúar 2014. Þar er að finna skýrar upplýsingar um hvernig að málum var staðið, staðreyndir sem ekki verður hnikað, grundvöll fyrir frekari ályktanir. Skýrslan sýnir að allt frá fyrsta degi aðildarferlisins var illa staðið að málum. Þeir sem lögðu grunninn að umsókninni höfðu ekki fyrir því að kynna sér til hlítar hvaða kröfur ESB gerir til umsóknarríkis.
Nú þegar Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra kynnir að unnið sé að heildstæðu mati á störfum og hagsmunagæslu utanríkisþjónustunnar er óhjákvæmilegt að líta sérstaklega til þess hvernig staðið var að ESB-aðildarmálinu.
Mat umsóknarsinna á hvað aðildarviðræður tækju langan tíma reyndist alrangt. Efnislega var látið eins og sama gilti um Ísland og Möltu í sjávarútvegsmálum. Stjórnvöld á Möltu stjórna í raun veiðum innan 25 mílna lögsögu sinnar af því að þar er aðeins heimilað að veiða á bátum undir tólf metrum að lengd. Finnum tókst að skilgreina hluta síns landbúnaðar sem heimskautabúskap og fengu leyfi til að greiða bændum þar hærri styrki en almennt leyfist innan ESB. Var sagt að íslenskum sjávarútvegi og landbúnaði yrði borgið innan ESB með vísan til þessara fordæma.
Viðræðum lokið
Viðræðurnar sigldu í strand strax vorið 2011 vegna ágreinings um sjávarútvegsmál. Höfundur umsóknarinnar, Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra, sá sér þann kost vænstan að binda enda á viðræðuferlið í ársbyrjun 2013 í von um að minnka umræður um málið fyrir þingkosningarnar þá um vorið. Samfylkingin, flokkur hans, tapaði verulegu fylgi í kosningunum 2013 og varð næstum að engu í þingkosningunum haustið 2016.
Eftir útkomu skýrslu hagfræðistofnunar héldu ESB-aðildarsinnar áfram að hafna staðreyndum. Þeir vildu ekki heldur að tekið yrði mið af því að í þingkosningunum 2013 hafnaði þjóðin ESB-aðildarflokkunum.
Snemma árs 2014 hófu ESB-aðildarsinnar að flytja boðskapinn um svikabrigslin. Að ríkisstjórn sem var mynduð vorið 2013 eftir fall ESB-flokkanna skyldi ekki halda áfram aðildarviðræðunum og ætlaði að slíta þeim. Sérstaklega var sótt gegn forystumönnum Sjálfstæðisflokksins og þess krafist af þeim að þeir efndu til þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild að ESB þótt þeir, flokkur þeirra, ríkisstjórnin og meirihluti alþingis væri á móti aðild.
Málflutning ESB-aðildarsinna á árunum 2013 til 2016 ber að brjóta til mergjar ekki síður en það sem þeir sögðu og gerðu á meðan rætt var við ESB.
ESB var formlega tilkynnt á árinu 2015 að Ísland væri ekki í hópi umsóknarríkja ESB. Utanríkisráðherra sendi orðsendingu um þetta en ESB-aðildarsinnar létu ekki af kröfum sínum og snerust þær nú um að þjóðin kysi um að misheppnuðu aðildarviðræðunum sem hófust á röngum forsendum af Íslands hálfu yrði haldið áfram!
Tveir flokkar sem höfðu þessa stefnu fyrir þingkosningarnar, Viðreisn og Björt framtíð, settust í ríkisstjórn undir forsæti Sjálfstæðisflokksins að kosningum loknum. Stjórnin hefur ESB-aðild ekki á stefnuskrá sinni.
Áfram rætt um ESB
Í lýðræðisríki verður engum, hvorki einstaklingi né flokki manna, bannað að viðra skoðun á því hvernig hag þjóðarinnar sé best borgið. Einmitt þess vegna er bráðnauðsynlegt að ræða áfram um ESB-málefni hér á landi og meta þau í ljósi þess sem gerist á vettvangi ESB.
Meðal annars má læra af reynslu Breta eftir að þeir samþykktu úrsögn úr ESB í þjóðaratkvæðagreiðslu 23. júní 2016. Charles Moore, einn fremsti blaðamaður Breta, segir í grein í The Daily Telegraph laugardaginn 1. apríl að hann hafi grunað að talsmenn ESB-aðildar, forystumenn meðal ráðandi afla í Bretlandi í hálfa öld, hefðu gert áætlun um að breyta tapi sínu í þjóðaratkvæðagreiðslunni sér í vil með ýmsum stjórnarfarslegum brögðum.
Þeir hefðu vissulega ekki setið aðgerðalausir. Nefnir Moore dæmi máli sínu til stuðnings. Breska ríkisútvarpið, BBC, hafi verið virkjað. Niðurstaða atkvæðagreiðslunnar dregin í efa, naumur sigur í henni hefði unnist vegna „lýðskrums“ og „lyga“. Fall pundsins benti til efnahagshruns og atkvæðagreiðslan hefði ekki meira gildi en skoðanakönnun. Grein 50 í ESB-sáttmálanum mundi að lokum leiða til þess að Bretland yrði áfram í ESB, úrsagnarviðræðurnar tækju 10 ár. Lávarðadeildin reyndi að hindra framgang málsins. Leitað var til dómstóla í sama skyni, allt í hæstarétt.
Moore segir að nú þegar 50. gr. sáttmála ESB hafi verið virkjuð og fyrir breska þinginu liggi frumvarp um að ógilda ESB-löggjöf í Bretlandi blasi við að andstæðingar úrsagnar hafi ekki sýnt mikla snilld í viðbrögðum sínum. Þeir hafi tapað áttum. Aðildarsinnar hafi í raun aldrei stuðst við neina áætlun við mótun og framkvæmd stefnu sinnar. Þeim hafi mistekist að ná vopnum sínum og sækja fram á ný. „Sem úrsagnarsinna er mér létt en eftir langvinn kynni af hæfileikum ráðandi afla í Bretlandi er ég í áfalli,“ segir Moore.
Full ástæða er einnig til að efast um hæfileika þeirra sem hafa árum saman unnið að því leynt og ljóst að koma Íslandi í Evrópusambandið. Eftir hraklega útreið ESB-aðildarumsóknarinnar með hruni sjálfs ESB-flokksins, Samfylkingarinnar, reyna þeir enn að halda lífi í aðildarmálstaðnum. Að vísu án þess að segjast vilja aðild, bara að fá að vita hvað í henni felst. Hvert er vopnið núna? Að tala niður krónuna. Það er ljótur leikur og dæmdur til að misheppnast.
Þegar litið er til ótrúlega mikils hagvaxtar hér, lítils atvinnuleysis, lágrar verðbólgu og mikils kaupmáttar er stórundarlegt að nokkrum detti í hug að boða bjartari tíð með aðild að evru-svæði lítils hagvaxtar og mikils atvinnuleysis. Fréttaskýrandi Reuters, George Hay, líkti því við aprílgabb að fjármálaráðherra Íslands vildi festa krónuna við evru – það væri álíka gáfulegt og afhenda þorski reiðhjól.