Íslensk leiðsögn um Mið-Austurlönd
Umsögn í Morgunblaðinu fimmtudaginn 12. apríl 2018
Þegar lýst er í bók fjarlægum menningar- og stjórnmálaheimi eins og Mið-Austurlöndum er mikils virði að til hans sé litið frá sjónarhóli sem lesandinn gjörþekkir. Vegna þess hve þjóðir hafa mismunandi hagsmuna að gæta á þessu átakasvæði alþjóðastjórnmálanna er erfitt að finna „hlutlausa“ bók í þeim skilningi að ekki sé gætt eigin hagsmuna eða tekin afstaða með einum á móti öðrum.
Fyrir skömmu sendi Magnús Þorkell Bernharðsson, prófessor í nútímasögu Mið-Austurlanda við Williams College í Massachusetts og gistikennari við guðfræði- og trúarbragðafræðideild Háskóla Íslands, frá sér bókina Mið-Austurlönd – fortíð, nútíð og framtíð. Hún hefur sérstakt gildi fyrir Íslendinga af því að hún er sett í íslenskt samhengi þar sem það fellur að efni hennar og ekki er dreginn taumur eins aðila umfram annan þegar lýst er þróun og nú síðast upplausn á þessum slóðum.
Markmið höfundar er að auðvelda lesandanum að skilja og meta það sem gerist í Mið-Austurlöndum samtímans. Hann leitast við að segja félagslega, menningarlega og pólitíska sögu og þróun Mið-Austurlanda á 20. og 21. öldinni. Í inngangi segir að ekki eigi að líta á bókina sem uppsláttarrit heldur sé þar lýst einstökum viðburðum og stefjum sem bregði ljósi á vanda og viðfangsefni íbúanna. Mið-Austurlönd séu ekki landfræðilegt hugtak „heldur menningarlegt og pólitískt, og því frekar ónákvæmt og túlkunum háð“. Íbúar Mið-Austurlanda noti þó þetta hugtak sjálfir þegar þeir fjalli um málefni svæðisins.
Sé landafræði beitt til að skilgreina viðfangsefni bókarinnar nær hún til Egyptalands í vestri, Tyrklands í norðri, Írans í austri og Jemens í suðri.
Það eitt að nefna heiti þessara ríkja og leiða hugann að atburðum þar og í nágrannaríkjunum undanfarin 100 ár sýnir að það er ekkert áhlaupaverk að bregða upp skiljanlegri og upplýsandi mynd af þróun mála á 349 bls. og eru þá skrár yfir ítarefni og nöfn meðtaldar. Í bókinni eru kort til skýringa og einnig litlar svart/hvítar ljósmyndir.
Texti Magnúsar Þorkels er lipur og honum tekst að lýsa flóknu og margbrotnu efni á þann veg að auðvelt er að fylgja þræði hans auk þess sem lýsingarnar dýpka skilning á því sem gerist í samtímanum og setur svip á daglegar fréttir af átökum og deilum. Þekking hans á trúarbrögðunum og straumum innan íslam opnar nýja sýn á marga þætti. Hann íslenskar einnig orð úr arabísku í sama skyni. Fréttir hér um þessi mál eru yfirleitt sagðar frá sjónarmiði þeirra sem nýta sér breskar eða bandarískar fréttastofur.
Saga Magnúsar er sögð með einstaklinga sem leiðarhnoð. Skýrt er hvernig ákvarðanir þeirra skipta sköpum um þróun mála. Númtíminn með tækniþróun sinni og óseðjanlegri þörf fyrir olíu gjörbreytir samfélögum án þess þó að innleiddar séu aðferðir í stjórnmálum og siðum sem gert hafa lýðræðisþjóðfélögum kleift að dafna og blómstra þrátt fyrir miklar breytingar. Of snögg umskipti eins og í Írak eftir sigur í styrjöldinni árið 2003 gera þó aðeins illt verra.
Fyrir utan inngang og lokaorð skiptist bókin í 10 kafla: Rödd hrópandans í eyðimörkinni – áhrif Múhameðs spámanns; Úr fjölmenningu í þjóðmenningu – vandi Ósmanska veldisins; Hiksti Churchills – einkennileg strik í eyðimörkinni og myndun nýrra ríkja; Róttæk nútímahyggja – Ataturk og Reza Pahlavi á millistríðsárunum; Nýr faraó í Kairó? – draumurinn um nýtt Egyptaland; Rauða línan – konur á 20. öldinni; Hin fullkomna deila – átakasaga Ísraela og Palestínumanna; Svarta gullið – er olía böl eða blessun?; Leiðirnar að fyrirmyndarríkinu – íslamistar, vopnuð átök og byltingar; Frá Berlín til Bagdad – barist um Írak.
Eins og sést af þessu efnisyfirliti er víða farið. Við lestur kaflans um Ataturk og umbyltingu hans í Tyrklandi og hvernig Reza Pahlavi leiddi Íran inn í nútímann vakna spurningar um hve langt í átt til lýðræðis er í raun unnt að ganga í löndum með jafn óljós skil milli trúarbragða og stjórnmála. Fengju þjóðirnar frelsi með afhelgun stjórnarhátta stæðist mannauður og menntunarstig þeirra ekki samanburð við aðrar þjóðir? Klerkaveldið í Íran hvílir ekki aðeins eins og mara á eigin þjóð heldur ýtir undir og stendur að hernaði um Mið-Austurlönd. Í Tyrklandi er markvisst horfið frá afhelgunarstefnu Ataturks til íslamskrar ofstjórnar og sprotar einræðis mótast.
Sérstaða Ísraels meðal ríkjanna í Mið-Austurlöndum er augljós þegar litið er til tilvistar þess og sögu. Það hefur hins vegar ekki verið sjálfgefið að Ísraelar séu „nú með pálmann í höndunum“ eins og Magnús Þorkell orðar það og segir að sé vegna þess „að þeir drógu þann lærdóm af reynslu sögunnar að treysta ekki neinum, sinna ekki athugasemdum alþjóðastofnana og leiða ákúrur stórveldanna hjá sér“. Þeir hafa með öðrum orðum nýtt fullveldisrétt sinn til þrautar og litið á það sem spurningu um líf og dauða sé að honum vegið.
Ísraelar eiga auðvelt með að skilgreina sig sem þjóð með skýr sérkenni. Öðru gildir um arabana sem auk þess deila innbyrðis vegna mismunandi skilnings á grunnþáttum trúar sinnar. Nýlega bárust fréttir um að krónprinsinn í Sádí-Arabíu hefði viðurkennt rétt Ísraela til lands fyrir botni Miðjarðarhafs við hlið Palestínumanna. Bandalag Ísraela og Sáda gegn Írönum mótast dag frá degi.
Kúrdar eru þjóð á þessum slóðum sem getur skilgreint sig með vísan til sögu og menningar en fær ekki að stofna eigið ríki og er ofsótt, líklega af ótta nágranna við styrk hennar, fengi hún fullveldisréttinn.
Bók Magnúsar Þorkels Bernharðssonar hittir í mark á réttum tíma. Hún lýsir ástandi sem vonandi lýkur og þar með mannlegum hörmungum vegna þess. Hún sýnir þó einnig að til að það gerist er þörf á enn róttækari umbreytingu en orðið hefur.