Ekki kalt heldur blandað stríð
Eftir að ríkisstjórnir tæplega 30 vestrænna þjóða höfðu gripið til sameiginlegra aðgerða gegn Rússum vegna eiturefnaárásinnar á Sergej Skripal, fyrrverandi rússneskan njósnara, og dóttur hans Juliu í Salisbury á Englandi sunnudaginn 4. mars sat Albert Jónsson sendiherra fyrir svörum í Kastljósi sjónvarpsins. Hann var spurður hvort þetta væri ekki til marks um nýtt kalt stríð.
Albert svaraði afdráttarlaust að svo væri ekki. Þetta er rétt mat hjá sendiherranum. Ástandið núna er allt annað en í kalda stríðinu. Í stuttu máli má segja að þá hafi annað risaveldið reynt að hafa betur í keppninni við hitt: ávinningur annars var tap hins. Nú er mun erfiðara að draga skýrar línur við mat á stöðunni í öryggismálum. Hættan er þó ekki minni en áður var.
Hér er komið að skilgreiningu á því sem felst í enska hugtakinu „hybrid threats“, blönduðum ógnum. Ógnirnar, aðferðirnar og aðgerðirnar birtast á mörgum sviðum og tengslin milli þeirra eru ekki endilega auðgreinanleg. Stundum er alls ekki unnt að sannreyna eðli þess sem gerst hefur. Blandaðar ógnir eru næsta stig við blandaðan hernað eða beinlínis blandað stríð. Finnar hafa stofnað alþjóðlegt setur í Helsinki til að rannsaka og skilgreina þessar blönduðu hættur á sviði öryggismála.
Geri menn sér ekki grein fyrir ógnunum og láti hjá líða að bregðast við þeim er hætta á að þær breytist í blandað stríð. Þannig er bent á að blandaðar ógnir – ólíkar ógnir tengdar innbyrðis án þess að tengslin séu greinileg – hafi verið fyrir hendi löngu áður en Rússar innlimuðu Krímskaga eða Ríki íslams komst til áhrifa. Við þessum ógnum var ekki brugðist og blönduð átök leiddu til blóðbaðs.
Blandaðar árásir frá Rússum
Anders Fogh Rasmussen, fyrrv. forsætisráherra Danmerkur (2001 til 2009) og framkvæmdastjóri NATO (2009 til 2014), sagði í The Daily Telegraph 16. mars að árásin í Salisbury væri liður í blönduðu stríði Vladimirs Pútíns gegn Vesturlöndum. Hann sagði:
„Mörgum aðferðum er beitt í þessu stríði allt frá hefðbundnum hernaði til netárása, herferðum með upplýsingafölsunum, tölvuinnbrotum, afskiptum af kosningum og til þess að framdar séu pólitískar aftökur. Skipulega er unnið að því að vopnvæða sjálfa grunnþætti opinna, lýðræðislegra samfélaga okkar, fyrir löngu er tímabært að lýðræðisríkin snúist til gagnsóknar.“
Fogh Rasmussen sagði næstum öll NATO-ríkin hafa kynnst einhverri tegund af blandaðri árás frá Rússum. Þeir hefðu til dæmis látið að sér kveða sér í kosningabaráttu í Bandaríkjunum, Frakklandi og á Ítalíu. Efnt hefði verið til upplýsinga herferðar til að ýta undir spennu vegna útlendingamála í Mið-Evrópulöndum og gripið til netárása til dæmis á danska varnarmálaráðuneytið. Þá telja spænsk stjórnvöld að Rússar ýti undir ólgu í Katalóníu með því að nýta netið og samfélagsmiðla.
NATO-framkvæmdastjórinn fyrrverandi sagðist oft hafa átt samskipti við Pútín. Af þeirri reynslu væri hann í engum vafa um að Rússlandsforseti skildi aðeins boðskap valdsins.
Sjónarmiðið sem birtist í greininni eftir Anders Fogh Rasmussen varð ofan á þegar ríkisstjórnir Vesturlanda tóku höndum saman gegn árásinni í Salisbury. Mánudaginn 26. mars bárust fréttir um brottrekstur rússneskra sendiráðsmanna frá fjölmörgum vestrænum ríkjum og um aðrar aðgerðir til að sýna Pútín að honum yrði ekki kápan úr þessu klæðinu.
Nýir vindar
Að nú blási aðrir vindar en í kalda stríðinu sást meðal annars hér á landi þegar utanríkismálanefnd alþingis stóð einróma að baki ákvörðun ríkisstjórnarinnar um mótmælaaðgerðir af hálfu Íslendinga gegn Rússum. Í kalda stríðinu hefði tilraun til að ná pólitískri samstöðu allra flokka um mál andstætt rússneskum hagsmunum verið dauðadæmd.
Ódæðið með eiturefnunum var framið í Betlandi. Það hefur því komið í hlut bresku ríkisstjórnarinnar að hafa forystu um aðgerðir gegn Rússum. Réttilega er bent á að sönnun að sakamálalögum liggi ekki fyrir enda er lögreglurannsókn ekki lokið í Salisbury. Bretar hafa hins vegar kynnt bandamönnum sínum gögn á pólitískum vettvangi sem duga til að þeir sameinast um aðgerðir gegn Rússum.
Mikhail Degtjarjev, þingmaður og formaður nefndar um íþrótta-, ferða- og æskulýðsmál í neðri deild rússneska þingsins, sagði ákvörðun íslenskra ráðamanna um að sniðganga heimsmeistaramótið í knattspyrnu næsta sumar bera þess merki að Ísland væri í raun ekki fullvalda ríki. Hann sagði á forsíðu Morgunblaðsins 28. mars: „Ísland er orðið gísl – eða eins og þeir segja, fórnarkostnaður – í röð pólitískra ögrana af hendi Breta og Bandaríkjamanna.“
Þessi óhróður um Ísland er til marks um afneitun rússneskra ráðamanna þegar kemur að viðbrögðum annarra þjóða við eiturefnaárásinni í Salisbury. Von þeirra var að splundra samstöðu vestrænna ríkja. Hún varð að engu og þess vegna er ráðist á ríkin á stjórnmálavettvangi.
Baráttan um almenningsálitið
Í næstu viku lætur HR McMaster hershöfðingi af störfum sem þjóðaröryggisráðgjafi Donalds Trumps. McMaster flutti síðustu opinberu ræðu sína í embætti þriðjudaginn 3. apríl og vék þar að þaulhugsuðum aðgerðum Rússa sem væru sérstaklega hannaðar til að skila árangri án þess að þær kölluðu á hernaðarlegt andsvar.
Þessar aðferðir fælust í því að laumast inn á samfélagsmiðla, útbreiða áróður, vopnvæða upplýsingar og að beita öðrum aðferðum til undirróðurs og njósna.
„Sumar þjóðir hafa einfaldlega of lengi látið hjá líða að horfast í augu við þessar ógnir. Rússar neita aðild sinni að aðgerðunum á dólgslegan hátt og við höfum látið undir höfuð leggjast að gera þeim þetta nægilega dýrkeypt.“
McMaster taldi að skortur á skýrum viðbrögðum við framferði Rússa hefði aukið sjálfstraust Kremlverja. Útsendarar hefðu það verkefni að grafa undan sjálfstrausti stjórnvalda á Vesturlöndum og skapa sundrung þeirra á milli.
Einmitt þess vegna leggur áróðursvél Rússa nú höfuðáherslu á að grafa undan niðurstöðunni um að „yfirgnæfandi líkur“ séu á að Rússar hafi staðið að árásinni í Salisbury. Spurningin um upprunastað eitursins er gerð að höfuðmáli. Rússar vita að henni verður ekki svarað án þess að upplýst sé um njósnara innan kerfis þeirra. Árásin á Skripal var ef til vill til að finna þá eða hræða?
Baráttan um almenningsálitið er eins og áður aðeins háð í lýðræðisríkjum. Brýnt er að átta sig á eðli hennar og aðferðum.