Íslenska sem annað tungumál
Íslenska sem annað tungumál,
Málræktarþing
11. nóvember, 2000.
Þegar efnt er til málræktarþings um íslensku sem annað tungumál og stöðu
móðurmálsins gagnvart nýbúum, er tekið á brýnu úrlausnarefni, því að við
blasir, að þeim fjölgar jafnt og þétt í landinu, sem eiga sér annað
móðurmál en íslensku en vilja mjög gjarnan ná tökum á henni. Sem
menntamálaráðherra er mér ljóst, að verkefni tengd þessu viðfangsefni eiga
aðeins eftir að vaxa á sviði menningar- og skólastarfs. Jafnframt er ég
eindregið þeirrar skoðunar, að á vettvangi stjórnarráðsins og annars staðar
í stjórnsýslunni þurfi að gera skipulegri ráðstafanir en til þessa í því
skyni að búa alla þætti stjórnkerfisins sem best undir að takast á við
viðfangsefni á þessu sviði. Við Íslendingar getum vænst þess, að hér verði
svipuð þróun og í nágrannalöndunum, þannig að málefni vegna útlendinga og
aðfluttra setji meiri svip á opinbera umræðu og stjórnmálastarf.
Ef litið er sérstaklega á skólakerfið í þessu tilllit er rétt að geta þess
í upphafi, að í lögum um grunnskóla og framhaldsskóla eru fyrirmæli um
sérstaka íslenskukennslu fyrir nemendur með annað móðurmál en íslensku. Í
aðalnámskrá grunnskóla sem tók gildi í júní 1999 með þriggja ára
aðlögunartíma eru í fyrsta sinn sett ákvæði um sérstaka íslenskukennslu
fyrir nemendur með annað móðurmál en íslensku. Til sögunnar er komin
námsgrein fyrir þá sem hafa ekki nægilegt vald á íslensku til að geta
stundað nám í íslenskum skólum til jafns við aðra nemendur. Í aðalnámskrá
framhaldsskóla sem tók gildi 1999 með fimm ára aðlögunartíma er einnig í
fyrsta sinn sérstök námskrá í íslensku fyrir nemendur með annað móðurmál en
íslensku.
Með kennslu í íslensku sem öðru tungumáli er stefnt að því að nemendur
verði hæfir til að taka fullan þátt í íslensku samfélagi sem tvítyngdir
einstaklingar með rætur og innsæi í tvo eða fleiri menningarheima og auðgi
með því íslenskt mannlíf. Markmiðið er að íslenska sem annað tungumál sé
lykill að íslensku skólastarfi, íslensku samfélagi, virku tvítyngi og
tveimur menningarheimum. Í aðalnámskrá grunnskóla, um kristin fræði,
siðfræði og trúarbragðafræði er ítrekað að með vaxandi fjölda nýbúabarna
frá ólíkum menningarsvæðum þurfi skólinn að huga að því, í samvinnu við
heimili þeirra, hvernig koma má til móts við óskir um að þau fái fræðslu um
eigin trú og menningu. Þá er sagt æskilegt að nýta þá kosti, sem blandaður
nemendahópur gefur til að kynna nemendum ólíka trú og siði og stuðla þannig
að auknum skilningi, virðingu og umburðarlyndi.
Ekki er síst mikilvægt að Íslendingar tileinki sér umburðarlyndi gagnvart
þeirri viðleitni útlendinga að tala íslensku. Nýbúar ná ekki fullum tökum á
íslensku málkerfi og orðaforða nema með markvissu námi og málnotkun til
lengri tíma. Hvetja ætti útlendinga að nýta íslenskukunnáttu sína sem mest
í daglegum samskiptum við Íslendinga og nýta öll tækifæri til að hjálpa
þeim að tjá sig á íslensku og varast að finna að við þá fyrir orðanotkun,
framburð eða beygingar. Í þessum
efnum gildir umburðarlyndi og viðkvæðið að æfingin skapi meistarann.
Samkvæmt upplýsingum frá Hagstofu Íslands voru í árslok 1999 um 7300
einstaklingar með annað ríkisfangsland en Ísland búsettir hér á landi. Auk
þess hafa ýmsir einstaklingar af erlendum uppruna hlotið íslenskan
ríkisborgararétt á undanförnum árum, svo og börn fædd hér á landi. Í
fjölmennasta hópnum eru um 1200 Pólverjar. Meðal 10 stærstu hópanna eru auk
Norðurlandabúa og enskumælandi hópa um 400 frá Tælandi og 350 frá
Filippseyjum og fyrrverandi Júgóslavíu. Samkvæmt upplýsingum frá Hagstofu
Íslands voru 920 nemendur með erlent móðurmál í grunnskólum hér á landi að
hausti 1999, eða rúmlega 2% nemenda. Miðað er við að forráðamenn nemandans
(annar eða báðir) hafi annað tungumál en íslensku og noti það að staðaldri
í daglegum samskiptum við barnið. Þessi tala 2% er svipuð og í Finnlandi en
annars staðar á Norðurlöndunum eru 6 til 8% nemenda með erlent móðurmál.
Athygli vekur að í grunnskólum á Íslandi eru töluð 20 tungumál, auk
íslensku, af fleiri en 10 nemendum. Í þessum hópi eru allmargir nemendur
sem eiga móðurmál sem er fjarskylt íslensku, t.d. tælensku, pólsku,
filippeysk mál, serbó króatísku, víetnömsku, albönsku og rússnesku svo
nokkur dæmi séu tekin.
Engin ákvæði eru í grunnskólalögum um að nemendur með annað móðurmál en
íslensku eigi rétt á að stunda nám í eða á eigin móðurmáli í íslenskum
grunnskólum. Hins vegar segir í reglugerð (nr. 391/1996) um íslenskukennslu
nemenda með annað móðurmál en íslensku að í skólum þar sem því verður við
komið og með samþykki viðkomandi sveitarstjórnar, skuli nemendur með annað
móðurmál en íslensku fá kennslu í og á eigin móðurmáli í samráði við
forráðamenn. Með kennslunni skal stefnt að virku tvítyngi þessara nemenda.
Nemendur skulu hvattir til að halda móðurmáli sínu við og rækta það. Einnig
segir í reglugerð ( nr. 387/1996) um valgreinar í grunnskólum með stuðningi
í 35. grein grunnskólalaga að heimilt sé að bjóða nemendum með annað
móðurmál en íslensku eigið móðurmál sem valgrein í grunnskóla að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum. Þá er skólum heimilt að viðurkenna skipulagt nám
þessara nemenda í móðurmáli, utan grunnskóla, sem valgrein. Oft er
nauðsynlegt, að veita nemendum með annað móðurmál en íslensku undanþágur,
svo að samræmd próf verði þeim ekki hindrun í íslenskum skólum.
Í framhaldsskólum er um tvær leiðir að ræða fyrir nemendur með annað
móðurmál en íslensku. Fyrri leiðin miðar að því að kenna þeim sem mesta
íslensku á sem skemmstum tíma. Þessi leið er fyrir nemendur sem koma til
Íslands með góða undirstöðu í námi og læsi. Síðari leiðin er fyrir
nemendur sem kunna eitthvað fyrir sér í íslensku en eru illa í stakk búnir
til að takast á við nám í framhaldsskólum. Aðaláhersla í íslenskunámi
þessara nemenda er á eflingu læsis, námsleikni, og á undirstöðu í
námsgreinum meðfram þjálfun í íslensku.
Aðeins lítill hluti þeirra erlendu unglinga, sem útskrifast úr 10. bekk
grunnskólans reynir við framhaldsnám. Án þess að um formlegar ákvarðanir
hafi verið að ræða hefur verið litið á Iðnskólann í Reykjavík sem einskonar
móttökuskóla fyrir erlenda framhaldsskólanemendur, sem ekki tala íslensku
en vilja læra hana. Þróunin sýnir, að stíga verður markvissari skref í
þjónustu við þessar nemendur og tel ég æskilegt, að í því efni verði áfram
treyst á forystu Iðnskólans um leið og hugað verði að því að fleiri skólar
komi að verkefninu. Í Iðnskólanum í Reykjavík er áhugi á því að fjölga
kennslustundum fyrir erlenda unglinga og stefna að tveggja ára námi fyrir
þá. Hér er um aðkallandi þróunarstarf að ræða og vil ég styrkja hlut
menntamálaráðuneytisins á þessu sviði enda fái þetta starf nauðsynlega
viðurkenningu fjárveitingarvaldsins og falli að stefnu ríkisstjórnarinnar
varðandi málefni útlendinga og aðfluttra.
Að undanförnu hefur menntamálaráðuneytið veitt þeim aðilum styrki sem halda
námskeið í íslensku fyrir fullorðna nýbúa. Hér er aðallega um að ræða
Námsflokka Reykjavíkur og símenntunarmiðstöðvar sem starfræktar eru í öllum
landshlutum. Gera má ráð fyrir að þessar styrkveitingar nemi alls um 20
milljónum króna á þessu ári.
Nú í dag kemur út á vegum menntamálaráðuneytisins leiðarvísir eða
kennsluleiðbeiningar „Íslenska sem annað tungumál fyrir fullorðna"
Markmið með útgáfunni er að gefa kennurum og leiðbeinendum á
íslenskunámskeiðum almennar leiðbeiningar um það hvernig æskilegt er að
haga námi og kennslu í íslensku fyrir fullorðna útlendinga.
Góðir áheyrendur!
Ég hef fjallað hér um íslenskukennslu á grunn- og framhaldsskólastigi en ekki vikið sérstaklega að því góða starfi, sem lengi hefur verið unnið hér innan Háskóla Íslands í íslenskukennslu fyrir útlendinga eða háskólakennslu í íslensku víða um heim. Um það verður rætt sérstaklega síðar á þinginu.
Ég lýk máli mínu með því að þakka þetta góða tækifæri til að gera grein
fyrir viðhorfi mínu. Eins og ég sagði í upphafi munu verkefni á þessu sviði aðeins aukast á komandi árum. Við eigum að nálgast úrlausn
þeirra af víðsýni en á vel skilgreindum forsendum, sem byggist á sátt í
þjóðfélaginu og eðlilegri verkaskiptingu, en þó undir samræmdri forystu af
hálfu stjórnvalda, en hana tel ég að þurfi að skipuleggja betur. Hér er um mikið alvörumál að ræða, sem snertir alla þjóðina og lýtur að viðkvæmum hagsmunum fjölda manna. Er þetta vissulega verðugt viðfangsefni málræktarþings og til mikils gagns að kynnast sjónarmiðum þess ágæta fólks, sem hér mun tala síðar í dag.